IL-MOSTA FIZ-ZMIEN IL-HAKMA TAL-KAVALLIERI TA' SAN GWANN

Michael A. Sant

Pubblikazzjoni tal-Kunsill Lokali Mosta, 1996.

Dan il-ktieb interessantissimu jinxtara mill-Kunsill jew mill-hwienet ewlenin. Din il-verzjoni digitali taf fiha xi differenzi mill-original minhabba problemi waqt l-iskanjar li minhabba r-rizorsi limitati ma kellix cans nivverifika ghal kollox u hi raguni ohra ghala wiehed ghandu jmur dirett ghall-ktieb meta jigi biex jiehu riferenzi minnu.

IMWIET U MEJTIN FIL-MOSTA

(p.37) Diga semmejna kif il-kappillani tal-Mosta kienu hafna drabi jnizzlu fil-Liber Defunctorum (Mortuorum) illi l-mejjet jew mejta kien jew kienet irceviet il-prehabitis requisitis sacramenti. Il-Kappillan Dun Salvator Muscat jghidilna kif darba minnhom meta kien ta l-ahhar sagramenti lil certu Geronimo Fenec kien “nhar ta’ Tlieta u kien bil-lejl” (era giorno di martedi e a tempo di note).¹²⁶ Izda, m’ghandniex xi nghidu, x’uhud ma kellhomx ix-xorti tajba li jircievu s-sagramenti mqaddsa fl-ahhar ta’ hajjithom. Mill-inqas zewg Mostin insibuhom imnizzlin li mietu zoptu (morte subitanea) waqt illi tlieta ohra ltaqghu ma’ mewt vjolenti (morte violenta), x’aktarx vittma ta’ xi qattiel.¹²⁷

Ma sarx studju ta’ kemm mietu nies sena b’sena fil-Mosta fi zmien il-hakma tal-Kavalieri kollha kemm hi. Izda statistici dettaljati bejn is-sena 1613 u l-1629, medda ta’ 17-il sena [ara Tabella XXXIX] juru li mietu fil-parrocca 141 ruh, medja ta’ 8.3 fis-sena. L-aktar li mietu nies fil-Mosta kien fl-1626 meta mietu 16-il ruh u l-anqas fl-1618 u fl-1621 meta mietet f’kull sena minnhom persuna wahda biss.

Tabella XXXIX: Ghadd ta’ mwiet fil-Mosta 1613-1650

(p.99)

NUMBER OF DEATHS1
1613-1629		1630-1650
Year	Total	Year	Male	Female	Total
1613	10	1630	6	14	20
1614	6	1631	4	2	6
1615	3	1632	3	4	7
1616	12	1633	3	6	9
1617	4	1634	5	10	15
1618	1	1635	11	4	15
1619	7	1636	7	8	15
1620	10	1637	4	3	7
1621	1	1638	2	10	12
1622	8	1639	5	13	18
1623	8	1640	6	3	9
1624	11	1641	4	7	11
1625	15	1642	3	4	7
1626	16	1643	8	3	11
1627	13	1644	5	9	14
1628	8	1645	9	3	12
1629	8	1646	3	8	11
		1647	4	7	11
		1648	7	10	17
		1649	4	5	9
		1650	6	8	14
Total	141	Total	109	141	250

1. See A.P.M., D.L. I (1612-1640) and B.L. II (1630-1697)
(Carmel Calleja, op. cit., Tab. IX)

(p.38) L-istalistika ta' bejn l-1630 u l-1650, medda ta’ 21 sena, turi li mietu 250 ruh fil-Mosta, 109 rgiel u 141 nisa, medja ta’ 11.9 fis-sena. L-aktar li mietu nies kien fl-1630 meta mietu ghoxrin ruh u l-inqas is-sena ta’ wara (1631) meta mietu sitta min-nies biss. Izda dawn il-figuri jistghu jqarrqu ghax aktarx m’hemmx maghduda maghhom dawk il-Mostm li temmew hajjithom fl-isptarijiet tar-Rabat u tal-Belt Valletta. Ma jidhirlix illi nistghu norbtu l-ghadd ta' l-imwiet fil-Mosta ma' xi mard qerriedi, ma’ xi karestija jew ma’ xi haga kerha ohra li kellhom ihabbtu wicchom maghha l-Mostin. Statistika ta’ l-imwiet fl-ibliet, fejn in-nies kienu jghixu marsusin ma’ xulxin u l-mard kien jinxtered aktar malajr forsi kienet turi xejriet different.

Biss dawn l-istatistici ta’ mwiet fil-Mosta jqarrqu b’mod iehor ghaliex fil-Liber Defunctorum tal-Mosta f’dan iz-zmien ma jidhrux l-imwiet tat-trabi u b’hekk ma nistghux naslu ghal konkluzjonijiet cari u tondi dwar l-imwiet tat-trabi. Izda mid-duplikazzjonijiet ta’ ismijiet f’familja wahda naslu biex nghidu li l-mewt fit-tfal zghar kienet haga ta’ sikwit jekk mhux ukoll ta’ kuljum. M’hix haga hafifa tghid kemm kienu jitwieldu trabi mejta ghax dawn, mhux fir-registru tal-Mosta biss izda fil-kotra kbira ta’ l-ohrajn, ma kinux jitnizzlu mill-kappillan. Izda l-ghadd ta’ dawk illi kienu jmutu ftit sighat biss wara li jitwieldu zgur ma kienx wiehed zghir. Fin-Naxxar bejn l-1687 u l-1810 dawn it-trabi li l-anqas biss kienu jinghataw isem kienu jitilghu ghal 30.4 fil-mija ta’ dawk kollha li jmutu qabel jaghlqu sena. waqt illi terz iehor, 36.3 fil-mija, kienu jkaxkru ghal xi jiem ohra. Fis-Siggiewi, imbaghad, bejn l-1750 u l-1799 l-ghadd ta’ trabi mwielda mejta u qabel iz-zmien (abortivus) kien ta’ tmintax waqt illi dawk li twieldu mghaxxin u nghatatilhom il-maghmudija privata qabel ma telghu l-genna (in coelum evolavet) kien ta’ 54.¹²⁸ Hasra illi figuri ghall-Mosta m’ghandniex izda wiehed ghandu ghax jahseb illi x-xejriet ta’ mwiet ta trabi fir-rahal kienu xi haga bhal dawk ta’ l-imkejjen li semmejna.

Imbaghad ma rridux ninsew illi waqt xi mxija kienu t-trabi li kienu jikluha l-ewwel. Nghidu ahna fl-imxija tal-hozba ta’ l-1769 u f’dik ta’ l-1780 izjed minn nofs dawk li mietu kienu tfal taht il-hames snin. Saverio Borg u martu Maria minn Hal Balzan fl-1780 raw imutu f’jum wiehed tlieta minn uliedhom, Pietru ta’ 4 snin, Tereza ta’ 5 snin u Grazzja ta’ sitt snin, waqt li tifla ohra ta’ sentejn, Imperia, mititilhom hdax-il gumata wara. F’Hal Lija wkoll il-mewt mill-hozba fl-1780 (p.39) kienet qerrieda: bejn Frar u Mejju mietu 16-il tifel u tifla, fosthom Margharita Abeyer, tifla ta’ 4 snin. L-ghadd ta’ mwiet fi rhula ohra bhal Hal Luqa u s-Siggiewi juri l-istess xejriet.¹²⁹ Ghal darb' ohra, figuri ghall-Mosta m’ghandniex.

Il-hozba ma kinitx il-marda qerrieda wahdiena. Tassew li ma nisimghux bil-kolera qabel l-1837 fi zmien l-Inglizi, izda nisimghu b’mard qerriedi iehor. Id-deni bil-petechiae kien komuni hafna u fl-1723 qered hafna nies. Biss l-aghar epidemija sehhet fl-1742 meta damet tmien xhur li matulhom 250 ruh ippruvaw jidhlu fis-Sacra Infermeria, bla ma kien hemm wisa’ ghalihom.¹³⁰ Kien hemm imbaghad il-pesta. Dik ta’ l-1592-93, fi zmien il-Granmastru Verdalle kaxkret minn pajjizna 3,000 ruh, maghduda 40 Kavalier minn popolazzjoni ta’ 27,000 ruh.¹³¹ Skond Vella, mill-Mosta nqerdu 27 ruh u 283 min-Naxxar u minn Hal Gharghur. Dawn kollha ndifnu fic- cimiterju ckejken imwahhad mal-knisja ta’ Santa Margerita fil-Mosta.¹³² L-attakk ta’ l-1623, “il-pesta ta’ Pawlu Milju’’, qered biss 40 ruh minn pajjizna. Imxija ohra, dik ta’ l-1655, ukoll kienet hafifa u kull ma garret kienu 20 ruh, l-aktar minn Haz-Zabbar, u dawk in- nahiet.¹³³ Mhux hekk izda ghall-imxija ta’ l-1675-76 li kif turi Tabella XLI hasdet minn pajjizna 11,278 ruh, bejn wiehed u iehor ftit aktar minn wiehed minn hamsa tal-popolazzjoni kollha ta’ Malta. Fil-Mosta, mhux bhal fil-Belt Valletta u fit-Tlitt Ibliet, mietu biss 23 ruh.¹³⁴ Il-hozba diga semmejnieha. U ma ninsewx li kien hemm mard iehor ukoll bhad-difterite, l-influwenza, il-mard venerju, it-tuberkolozi, il-gdiem u mard iehor.

Tabella XXXIII: L-epidemiji tal-gidri r-rih ta’ l-1769 u l-1780

(p.91)

Sources

• Lija - Lib. Def. IV (1749-1859)
• Luqa - Lib. Def. III (1716-1855)
• Naxxar - Lib. Def. III (1762-1810)
• Siggiewi - Lib. Def. IV (1760-1800)

(F. Ciappara, 1988, p. 108)

Tabella XLI: Il-pesta ta’ l-1675: Stima tal-Popolazzjoni u l-ghadd tal-mejtin

(p.101)

*Sources for population figures: Valletta AOM 6402, f. 291 all other localities (estimated to the nearest fifty): AAM VP., Buenos 1667-68 and Molina 1678-80. Sources for dead: Valletta and towns: Dal Pozzo op. cit., II, p 449: Abela Ciantar op. cit., III. p. 191; for all other localities: ACM PAN, 121, ff. 17v, 18; NLM. Libr., Ms 10, pp. 313, 314; local parochial archives. Number of dead (June 24 onwards) for Ghaxaq, Naxxar, Qormi and Rabat estimated.
(Joseph Micallef, The Plague of 1676, 11,300 Deaths, p. 118)

Dfin tal-Mejtin

(p.39) Ghalkemm il-Knisja, permezz tal-Ligi Kanonika, ma kinitx thalli li jsir dfin fil-knejjes, din id-drawwa baqghet issehh tista’ tghid sa zmienna. Fl-1703 is-Sinodu Djocesan ta’ Malta pprojbixxa biss id-dfin prope altaria. Id-dfin fil-knisja ma kienx jista’ jsir, izda, waqt xi mxija ta’ mard jittiehed, kellhom jinbnew cimiterji barra l-belt jew rahal. L-ewwel cimiterji li nafu bihom imorru lura ghas-sena 1592, meta nbnew minnhom apposta fil-kampanja biex fihom jindifnu l-vittmi ta’ dik l-imxija qerrieda tal-pesta. Fil-Mosta c-cimiterju ta’ Santa Margarita (p.40) twaqqaf sew sew ghal dan il-ghan. Din id-drawwa baqghet issehh f’epidemiji ohra bhal dik tal-pesta ta’ l-1675-76 u ohrajn fi zmien l-Inglizi. L-ewwel attentat biex ma jithalliex isir aktar dfin fl-ibliet fi zminijiet meta ma kienx hemm imxijiet ta’ mard jittiehed sar fl-1776 izda ma jidhirx illi rnexxa. Kien il-Kungress Nazzjonali tal-Maltin li qamu kontra l-Francizi li fl-imxija tad-deni ta’ l-1799 amar li jinbnew cimiterji barra kull belt jew rahal.¹³⁵

Nigu issa ghall-Mosta. Harsa lejn Tabella XLII turi kif kien isir id-dfin tal-mejtin fir-rahal. Mill-14 ta’ Dicembru 1644 'il quddiem il-kappillan beda jnizzel in-numru tal-qabar ta’ kull mejjet fil-parrocca. Naraw illi kull qabar kien jerga’ jintuza wara perjodu ta’ bejn wiehed u iehor 3 snin u xahrejn. Biss il-qabar Nru. 87 rega' ntuza wara tliet xhur, waqt li Nru. 38 rega’ sar dfin fih wara jum wiehed biss. X’aktarx illi l-membri tal-kleru kienu jindifnu f’oqbra mhollijin ghalihom. Hekk is-Suddjaknu D. Josephus Busuttil indifen f’sepulchro insigillato (?) waqt illi l-kappillan Dun Salvator Muscat indifen fl-10 ta’ Gunju 1647 f’retro altare maius in tumolo novo num 20.¹³⁶ X'aktarx illi xi oqbra bhal dawk bin-numri 63, 69, 74 u 100 setghu kienu riservati ghal certi familji, izda ma nafux bizzejjed kemm dan hu minnu jew le.

Tabella XLII: Dfin u oqbra fil-Mosta – 1644-1650

(pp.102-103)

USE OF PARTICULAR TOMBS FOR INTERMENT (14TH DECEMBER 1644 - 31ST DECEMBER 1650)1
Tomb Number	Used On	Period of	Page
92	29.1.1645	3 yrs 2 months	1
	15.3.1648		7
77	5.2.1645	3 yrs 2 months	1
	16.4.1648		7
63	18.10.1645	1 yr 3 months	2
	29.1.1647		5
63	29.1.1647	3 yrs 10 months	5
	26.11.1650		14
69	19.11.1645	4 yrs 11 months	2
	5.10.1650		13
70	26.11.1645	4 yrs 11 months	2
	26.10.1650		14
74(?) 74	6.12.1645	3 yrs 1 month	3
	1.1.1649		10
88	8.12.1645	4 yrs 4 months	3
	12.4.1650		12
37	31.12.1645	2 yrs 11 months	3
	1.12.1648		10
100	10.1.1646	4 yrs 1 month	3
	20.2.1650		12
94	16.1.1646	3 yrs 10 months	3
	26.11.1649		11
62	29.9.1646	3 yrs 2 months	4
	12.11.1649		11
65	25.10.1646	3 yrs 10 months	4
	25.8.1650		13
66	10.12.1646	3 yrs 8months	4
	23.8.1650		13
97	27.2.1647	2 yrs 5 months	5
	6.7.1649		10
60	6.4.1647	1 yr 1 months	5
	10.11.1648		9
83	1.2.1648	2 ½ months	7
	21.4.1648		7
87	20.1.1648	3 months	7
	30.4.1648		8
38	2.6.1648	1 day	8
	3.6.1648		8
38	3.6.1648	2 yrs 2 months	8
	31.8.1650		13
81	20.11.1648	1 yr 11 months	9
	29.10.1650		14

Tombs used only once in the period 14.12.1644 - 31.12.1650: 28, 32, 86, 47, 72, 101, 109, 79, 78, 96, 95, 44, 1, 2, 85, 93, 98, 25, 90, 80, 82, 89, 15, 71, 16, 50, 99, 12, 8(?), 76.

1. See A.P.M. D.L. II (1641-1734).

(See Calleja, op. cit., Table XIII, pp. 68-69)

Drawwiet Tajbin u Hziena

(p.40) Drawwa qadima li baqghet sa zmienna kienet li xi Maltin, u m ghandniex xi nghidu Mostin ukoll, kienu jhallu quddies ghal ruhhom. Harsa lejn il-Liber Defunctorum (Mortuorum) u lejn arkivji ohra tal-parrocca tal-Mosta turina kemm dan hu minnu. Ma nistghux insemmu dawn in-nies wiehed wiehed jew wahda wahda. Bizzejjed insemmu tnejn. Vincentius Fenech u Margarita Gauci li bejn l-1641 u l-1734 jissemmew li hallew gidhom kollu ghal dan il-ghan.¹³⁷

Sikwit nisimghu jew naqraw dwar id-drawwa tal-“bekkejja” li dari kienu jaghmlu fratterija shiha jibku, jolfqu u jwerzqu fuq xi mejjet. Fl-1591 l-lsqof Fra Tumas Gargallo (1578-1614) ikkundanna din id-drawwa pagana, izda ma tidhirx li nqatghet malajr minn pajjizna. Kienet ukoll x’aktarx drawwa illi nisa qraba tal-mejjet kienu jdumu ma jersqu lejn il-knisja fejn ikun indifen il-mejjet li jigi minnhom. B’hekk kienu jonqsu milli jisimghu l-quddies u jiehdu taghlim (p.41) tal-katekizmu. L-Isqol Gargallo kkundanna din id-drawwa hazina wkoll.¹³⁸ Biss ma jidhirlix li nsibu xi haga miktuba fl-arkivji tal-Mosta dwar dawn id-drawwiet.

REFERENZI

126. Calleja (1973), p. 66.
127. Id. Ibid.
128. Ciappara (1988), p. 106. Ara wkoll Nota 106.
129. Ibid., pp. 106-108.
130. P. Cassar, op. cit.,p. 154.
131. Ibid., p. 170.
132. E. B. Vella, op. cit., pp. 76-77.
133. P. Cassar op. cit., p. 172.
134. Joseph Micallef, The Plague of 1676: 11,300 Deaths, p. 118.
135. P. Cassar, op. cit. pp. 339-341.
136. Calleja (1973), p. 67.
137. Ibid., p. 76.
138. A. Bonnici, History of the Church in Malta, op. cit., p. 61.

---

Kapitli ohra mill-ktieb

0. Introduzzjoni
1. Studji demografici
2. Mosta issir parrocca
3. Hjiel ekonomiku
4. Hajja Socjo Religjuza
5. Ismijiet / Kunjomijiet
6. Zwigijiet
7. Twelidijiet
8. Imwiet
9. Gheluq
10. Appendici