Harsa storika lejn il-Pucissjonijiet tal-Gimgha l-Kbira fil-Gzejjer Maltin

minn Joseph C. Camilleri

L-ewwel parti - Il-Mosta: Frar – April 1984

Il-Monument ghaddej mit-toroq tal-Mosta. Fuq quddiem jidhru z-zewg ahwa Qassisin Dun Karm u Dun Ang Dingli

(p.3) Illum fil-Gzejjer Maltin insibu dsatax-il purcissjoni tal-Gimgha l-Kbira. L-eqdem purcissjoni bdiet tigi organizzata mill-Frangiskani Minuri tar-Rabat. Aktarx li din bdiet ghall-ahhar tas-seklu sittax¹. Dawn il-patrijiet bdew purcissjoni ohra fil-Belt Valletta fl-1645². Il-purcissjoni ta' Hal Qormi kienet diga stabbilita sew fl-1764 u aktarx li kellha l-bidu taghha fit-tieni nofs tas-seklu sbatax, jigifieri ftit wara l-purcissjoni tal-Belt Valletta³.

Is-seklu ta' wara ra zieda f'dawn il-purcissjonijet. L-aktar parti li hassitha kienet l-area tat-tliet ibliet. Insibu li l-purcissjoni tal-Gimgha l-Kbira bdiet issir gol-Birgu (c.1700), l-Isla (c.1719), Haz-Zebbug (c.1742) u Bormla (c.1700). Fis-seklu dsatax in-numru tal-purcissjonijiet baqghu jizdiedu. Insibu purcissjonijiet f'Hal Ghaxaq (c.1820), Hal Luqa (c.1830), fil-parrocca ta' San Gorg tar-Rabat Ghawdex (c.1830), in-Naxxar (c.1833), fiz-Zejtun (c.1839), Mosta u Gharghur (1866). Is-seklu ghoxrin kien seklu importanti tal-purcissjsonijiet Ghawdxin. Insibu wahda fin-Nadur (1913)⁴, Xaghra (1914), iz-Zebbug (1918/20) u sett vari fix-Xewkija (1921). Il-katidral t'Ghawdex beda jaghmel din il-purcissjoni fl-1968. Fl-1944 saret il-vara tar-Redentur f'Rahal Gdid u d-Duluri fl-1947. Fl-1971 Rahal Gdid kellu wkoll is-sett tieghu⁵.

Fatturi li ghenu

Hemm bosta fatturi li ghenu biex dawn il-purcissjonijiet jibdew u jizdiedu f'dawn il-gzejjer. Fattur importanti kienu l-patrijiet ta' Giezu (Frangiskani Minuri). Dawn il-patrijiet ghandhom sal-lum xoghol pastorali fl-Art Imqaddsa u kull fejn imorru jiehdu maghhom din it-tradizzjoni⁶. Kien hemm il-kuntatti ta' nies nobbli u bahar ma' Spanja u Sqallija⁷, fejn dawn il-purcissjonijiet kienu popolari. Fi Sqallija nsibu li dawn il-purcissjonijiet twieldu fis-seklu sittax u kienu jigu bazati fuq purcissjonijiet li huma maghrufa bhala “casazze”, li kienu popolari go Genoa⁸. Tant hu hekk li hemm hafna hwejjeg komuni bejn il-purcissjoni tar-Rabat (Malta) u dik ta' Palermo, li giet imwaqqfa mid-Dumnikani fis-seklu sittax. Ta' min ighid li Sqallija u Malta kellhom kuntatt bejn xulxin fis-Zminijiet tan-Nofs mhux biss fil-kummerc u politika izda wkoll fil-qasam religjuz, tant li Malta kienet tifforma parti mill-provincja ta' Palermo sas-sena 1807⁹.

Il-wasla ta' l-Ordni ta' San Gwann kompliet izzid id-devozzjoni lejn il-Passjoni ta' Sidna Gesu Kristu. L-Ordni kellha relikwiji tal-Passjoni li kienu ikunu ghall-qima tal-poplu l-ewwel fil-Knisja ta' San Lawrenz gewwa l-Birgu u wara fil-Knisja Konventwali taghhom f'San Gwann. Dawn kienu bicca mis-Salib ta' Kristu u xewka¹⁰. Fl-ahharnett wiehed ma jridx jinsa li l-konfraternitajiet tal-Kurcifiss u tad-Duluri kellhom sehem kbir biex dawn il-purcissjonijiet isiru popolari fostna l-Maltin¹¹. Dawn l-ghaqdiet waqqfu dawn il-purcissjonijiet fil-Belt Valletta, l-Isla, il-Birgu, u Bormla¹². Il-konfraternita ta' San Guzepp waqqfet, flimkien mal-patrijiet ta' Giezu, l-ewwel purcissjoni¹³.

Il-Birgu fjur ta' l-istorja

Din il-belt hi sinjura fl-istorja tal-purcissjonijiet tal-Gimgha l-Kbira. Insibu li f'din il-belt kienu jsiru erba' purcissjonijiet tal-Gimgha l-Kbira fi zmien il-hakma ta' l-Ordni. L-ewwel purcissjoni kienet issir l-Erbgha tat-Tniebri. Din kienet tohrog mill-Knisja tal-Karmnu. Kienu jiehdu sehem fiha bahhara u nies li kellhom x'jaqsmu ma' xwieni ta' l-Ordni. X'uhud kellhom il-ktajjen ma saqajhom. Kien ikun hemm ukoll ilsiera li kienu Nsara. It-tieni purcissjoni kienet tohrog Hamis ix-Xirka, waqt li t-tielet kient tohrog fil-Gimgha l-Kbira mill-Knisja ta' San Lawrenz. Il-gurati ta' din il-belt kienu jiehdu sehem. Il-Papas Grieg kien ikollu purcissjoni tieghu. Din kienet ghan-nies ta' razza Griega billi l-Ordni gabet maghha diversi nies minn Rodi u dawn kienu jghixu fil-Birgu billi l-Birgu kien il-post fejn l-Ordni kellha c-centru taghha sakemm inbniet il-Belt Valletta¹⁴.

Vari

L-ewwel haga li jolqtu l-ghajn f'dawn il-purcissjonijiet huma l-vari. L-ewwel vara li tissemma hi l-Monument, li tinsab fil-purcissjoni tar-Rabat (Malta)¹⁵. Skond tradizzjoni l-Monument ingieb minn Sqallija ‘l fuq minn erba' mitt sena ilu. Wara r-Rabtin gabu l-istatwa ta' l-injam li tirraprezenta l-Flagellazzjoni, jigifieri, il-Marbut. Matul iz-zmien il-purcissjonijiet ziedu l-vari taghhom ghal tmienja¹⁶. Hekk insibu llum gol-Belt Valletta, il-Birgu u l-Isla u Hal Ghaxaq. Jekk wiehed jistudja dawn il-vari jsib li huma bazati fuq il-misterji tat-tbatija li nghidu kull nhar ta' Tlieta u nhar ta' Gimgha fir-Ruzarju. Insibu l-ewwel misterju, jigifieri l-istatwa ta' l-Ort. Imbaghad il-Marbut jew tal-Kolonna (it-Tieni Misterju), tal-Porpra jew Ecce Homo (it-tielet misterju), ir-Redentur (ir-Raba' misterju) u l-Vara l-Kbira (il-hames misterju). Tant hu hekk li xi postijiet f'Malta jsejhu dawn il-vari "misterji". F'xi postijiet kienu jiehdu l-vara kull nhar ta' Gimgha jew il-Hadd matul ir-Randan lejn il-knisja. Dan kien isir fir-Rabat (Malta), il-Belt u Hal Qormi.

Il-Monument mhu xejn hlief tebut jew Monument lil Gesu mejjet. Mhux ta' b'xejn li kien l-ewwel vara f'Malta billi l-purcissjonijiet kienu johorgu fil-jiem tal-Gimgha l-Kbira u tard fil-ghaxija. Ma' dawn ziedu d-Duluri u l-Veronika. Id-Duluri saret popolari mhabba l-fratellanzi li kienu jinsabu f'Malta¹⁷ waqt li l-Veronika zviluppat mill-vara tar-Redentur, billi turi wicc Gesu. Tant hu hekk li l-inventarju tal-vari ta' Bormla juri li kien hemm seba' vari (minghajr il-Veronika) fl-ewwel sett tal-vari¹⁸. L-unika eccezzjoni kien Hal Qormi fejn insibu l-istatwa tat-Tradiment ta' Guda, maghmula fil-bidu ta' dan is-seklu.

It-tieni fazi tal-vari kienet li hafna purcissjonijiet bdew jikkopjaw lil Hal Qormi billi jinkludu l-vara ta' Guda. L-ewwel beda z-Zejtun fl-1961 u wara l-Mosta fl-1963. Illum insibbu din il-vara f'dawn il-purcissjonijiet: tax-Xaghra (1964), Rahal Gdid (1971), Bormla (1972), Hal Luqa (1973), Naxxar (1975), Haz-zebbug (1978) u Rabat (Malta) (1982)¹⁹.

It-tielet fazi timmarka l-vari li kellhom numru ta' figuri akbar minn ta' l-ewwel fazi. Insibu li l-Ecce Homo kellu Pilatu mieghu fil-vara l-gdida taz-Zejtun, li saret fl-1962. Hal Qormi kellu sehem kbir f'din il-fazi, tant li nsibu li biddel tliet vari, jigifieri, Ecce Homo (1962), il-Marbut (1962) u l-Veronika (1965). Il-Mosta kellha sehem fil-vara ta' Guda, billi mal-figuri ta' Guda u ta' Kristu hemm Lhudi. In-Naxxar u Haz-Zebbug ghamlu lil San Pietru fil-vara ta' Guda. Il-Vara l-Kbira kellha issa hames figuri, ziedu suldat Ruman (Longinus). Dan sar f'Hal Ghaxaq (1970), il-Katidral t'Ghawdex (1968) u n-Nadur (1976). Minflok il-Monument insibu t-tlettax-il stazzjon fil-Katidral t'Ghawdex (1968). Fin-Naxxar sar suldat mar-Redentur (1981).

Ir-raba' fazi hi karatterizzata minn vari li qatt ma dehru qabel: L-ahhar cena f'Hal Qormi (1961) u Zebbug (Ghawdex, 1976), Xmun ic-Cirinew fiz-Zejtun, Zebbug (Malta), Hal Qormi u Rahal Gdid. Il-vara ta' Hal Qormi nbidlet fl-1980. Ir-Rabat (Malta) ghamlu l-ghaxar stazzjon fl-1962. Insibu l-vara tal-Pieta f'Hal Qormi u z-Zejtun (1965).

Ta' min ighid li kultant gara li pajjiz qabez aktar minn fazi wahda. Hekk il-Mosta mal-ewwel ghamlu l-vara ta' Guda bi tliet figuri, (p.8) mhux bdew bi tnejn u mbaghad ziedu.

Artisti

Il-maggoranza ta' l-istatwi huma xoghol id Maltija. It-tradizzjoni tghid li ajk Sqalli dahhal din is-sengha f'Malta. Fl-1740 insibu lil Mastru Saver Laferla kien diga hadem l-istatwa tad-Duluri tal-Belt u kien sa jibda xoghol fuq il-vari ta' Haz-Zebbug²⁰. Fost l-artisti tal-kartapesta nsibu Mastru Toni Mifsud (1760-1830). Dan kien Mosti maghruf bhala n-Najci²¹. Warajh gew Marjanu Gerada, Xandru Farrugia, Giuseppi Vella u Pawlu Azzopardi, ecc. Carlozzo Darmanin hu maghruf bhala l-princep ta' l-istatwarji. Darmanin ghamel il-vari kollha tal-Mosta, hlief San Gwann tad-Duluri u l-Monument, u l-istatwa ta' Guda²². Insibu wkoll lil Wistin Camilleri u lil uliedu, u Glormu Dingli. Sew Camilleri, sew Dingli, ghandhom xoghlijiet fil-vari tal-Mosta.

Ilbies

Qabel, barra mill-vari, kienu jiehdu sehem il-fratelli, tfal bl-emblemi tal-Passjoni u penitenti. Hawn min ighid li d-drawwa tal-ktajjen ta' xi penitenti gejja minn wahda mill-purcizzjonijiet tal-Birgu li kienet issir fi zmien is-seklu tmintax. Illum ma dawn in-nies insibu nies lebsin b'mod li jirraprezentaw suggetti u persuni bibblici. L-ewwel purcissjoni li kellha dan l-ilbies kienet dik tar-Rabat (Malta). Kienet l-ideja tal-Baruni Guzeppi Depiro Gourgion fit-tieni nofs tas-seklu dsatax²³. F'Hal Qormi din l-ideja giet zviluppata. Fis-snin 1970 hafna purcissjonijiet bdew ikollhom dawn in-nies lebsin tassew  sabih, fost dawn insibu l-Mosta, in-Naxxar u Bormla²⁴.

L-Isqfijiet

Diversi Isqfijiet hargu cirkulari biex jikkontrollaw dawn il-purcissjonijiet. Fl-1879 insibu cirkulari mahruga mill-Isqof Scicluna. Din kien fiha zewg hwejjeg importanti: kull purcissjoni kellha ssir fil-jum propju tal-Gimgha l-Kbira. Qabel l-1879 kien hemm diversi granet li kienu fihom isiru dawn il-purcissjoniet. Hal Qormi kienet taghmel il-purcissjonijiet f'Hadd il-Palm, f'Hamis ix-Xirka kienet issir dik tal-Belt Valletta, waqt li l-purcissjoni tar-Rabat (Malta), il-Birgu u Bormla kienet issir fil-jum propju. L-Isqof Scicluna ried li l-baned ma jehdux sehem minhabba li madwarhom kien ikun hemm hafna nies u xi whud kienu jpejpu s-sigarri²⁵.

L-Isqof Pace ried li dawn il-purcissjonijiet jispiccaw fit-8 ta' fil-ghaxija. Insibu ohra bhal din mahruga mill-Isqof Balaguer fis-seklu sbatax²⁶. Recenti l-Kurja Ghawdxija riedet li xi purcissjonijiet isiru matul il-Hdud tar-Randan²⁷ waqt li l-Gharghur u Hal Ghaxaq hargilhom il-permess li jaghmluha l-Hadd ta' qabel il-Gimgha l-Kbira, jigifieri f'Hadd il-Palm. Ta' min ighid li dawn il-purcissjonijiet kellhom jidhlu fil-knisja qabel it-8:00pm. Din kienet l-ordni ta' l-Isqof V. Labini fi zmien it-tahwid ta' qabel il-wasla tal-Francizi²⁸.

Muzika

Kull purcissjoni fiha banda jew tnejn. Din l-uzanza gabet maghha xoghlijiet tassew sbieh minn idejn il-Maltin. L-ewwel bdew idoqqu xoghlijiet sbieh minn Vella, Montebello, Ciappara u ohrajn. Dawn jaghmlu atmosfera sabiha waqt il-purcissjoni. Barra mill-baned ikun hemm il-Boy Scouts bil-“bugles”. Qabel, minflok dawn il-“bugles”, kien ikun hemm suldati jew nies pajzana bit-trombi. Xi ftit mill-purcissjonijiet ghad baqghalhom dawn it-trombi, bhal Bormla. Bormla u r-Rabat (Malta) ghandhom id-dawra tat-tanbur u l-flawt, li huma z-zewg strumenti li kienu juzaw fit-thabbir tal-bandi.

Kull purcissjoni ghadha xi haga li jaghmilha differenti. Min ghandu xi vara, xi lbies u bandalora. Per ezempju fir-Rabat u Hal Qormi nsibu salib kbir, ighidulu t-tronku. Il-Birgu, il-Katidral t'Ghawdex u l-parrocca ta' San Gorg t'Ghawdex u z-Zebbug (Ghawdex) ghandhom statwi bl-ilbies. Il-Veronika tal-Mosta hija differenti mill-ohrajn ta' vari ta' zmienha ghax hemm tifla maghha. Hal Qormi ghandhom hafna bandalori, waqt li l-Gharghur jaghmel dramm waqt il-purcissjoni.

Wiehed isaqsi ghaliex certi parrocci bhal Birkirkara u Hal Lija ma ghandhomx sett ta' vari. Dawn iz-zewg lokalitajiet ghandhom devozzjoni li ghandha x'taqsam mal-Passjoni. F'Birkirkara nsibu devozzjoni lejn is-Salib waqt li Hal Lija hi dedikata lis-Salvatur. Forsi minhabba c-cokon tal-knisja li ma nsibux il-vari f'Hal Lija. Tant hu hekk li l-Mosta u n-Nadur ghamlu sett ta' vari wara li kabbru l-knisja. Il-Hamrun, il-Mellieha u l-Gharb ghandhom xi vari tal-Passjoni, izda ma ssir ebda purcissjoni, waqt li x-Xewkija ghandha sett kollu u minflok purcisssjoni ssir wahda specjali f'jum il-festa tad-Duluri.

It-tieni parti - Il-Mosta: Novembru – Dicembru 1984

(p.12) - F'din il-harga kien hemm sempliciment imnizzla r-Riferenzi ta' dan l-artiklu murija hawn taht.

Riferenzi:

1. Ara G. Scerri, Monografia Storica dell-Antichissima Arciconfraternita del Glorioso Patriarca San Giuseppe … Rabato… 1935, p.3.
2. G. Scerri, Monografia dell'Arc. Del SS.Crocefisso eretta nella Chiesa del Frati Minori della Valletta, 1932.
3. Joseph F.Grima, "Tradizzjonijiet, Drawwiet u Purcissjonijiet", Il-Mument, 30 ta' Marzu, 1980, p.8.
4. Artiklu tieghi fil-Gozo Year Book 1984.
5. Kumnikazzjoni personali mis-Sur Fortunato Mizzi minn Rahal Gdid, 1983.
6. G. Scerri, Malta e i luoghi santi della Palestina, 1933.
7. Joseph Cassar Pullicino,"La Settimana Santa a Malta", Phoenix, Bari, No. 1-2, 1956.
8. Joseph Cassar Pullicino, "Study in Maltese Folklore", RUM, p.30.
9. Op. cit. p.30.
10. A. Bonnici, "History of the Church in Malta", Vol. II, 1968, p.67. Jinghad li l-Ordni kellha wkoll xi muniti ta' Guda.
11. Vincent Borg, Marian Devotions in the Islands of Saint Paul (1600-1800), p.107.
12. In-Naxxar kellhom il-fratellanza tad-Duluri u twaqqfet fl-1750. Din waqqfet il-purcissjoni tal-Gimgha l-Kbira l-istess kif ghamlu l-fratellanzi tal-Kurcifiss f'Bormla, il-Birgu.
13. G. Scerri, Monografia … Rabato.
14. Joseph F. Grima, "Good Friday Processions in the Maltese Islands", Part I, The Democrat, 11/4/1981, p.6.
15. J. Bezzina, "Good Friday Procession at Rabat, Malta", 1970 (ktejjeb).
16. Il-vari tradizzjonali huma: (a) L-Ort fil-Getsemani, (b) il-Marbut, (c) Inkurunazzjoni bix-xewk jew Ecce Homo jew tal-Porpra jew tal-Kolonna jew kif inhu maghruf gewwa l-Kottonera bhala "tal-kanolla", (d) Veronika, (e) Gesu jaqa' taht is-sabil jew ir-Redentur, (f) it-Tislib ta' Gesu jew il-Vara l-Kbira, (g) Gesu mejjet jew il-Monument, (h) Marija Addolorata jew id-Duluri.
17. V. Borg, op. cit. p.107. Borg isemmi hafna fratellanzi tad-Duluri bhal gol-Katidral ta' l-Imdina 1640, Hal Ghaxaq 1647, Qormi 1652, Gharghur 1669, Zabbar 1669, Tarxien 1674. Ma kien hemm ebda fratellanza tad-Duluri fil-Mosta, ghall-inqas bejn l-1600 u l-1800. Ara wkoll Heritage, pp. 888-893.
18. Charles Galea Scannura, "Holy Week Tradition in Cospicua", The Bulletin, Wednesday, April 14, 1976, p.2.
19. Joseph F. Grima, "The Good Friday Statues at Qormi", The Democrat, 26th March, 1983, p.9.
20. J. Cassar Pullicino, "Study in Maltese Folklore", p.31.
21. In-Najci ghamel l-aqwa zewg vari tieghu ghar-Rabat. Dawn kienu l-Ort u l-Ecce Homo. Artiklu mhux publikat ta' l-awtur
22. J. Borg, "Il-Gimgha l-Kbira", Suppliment fi Il-Mosta, 1977.
23. Joseph F.Grima, "Local Sculptors and Statuaries", The Democrat, April 18, 1981, p.6.
24. Ara l-artiklu tieghi fuq il-purcissjoni tan-Nadur fil-Gozo Year Book 1984.
25. L'Ordine, 26/3/1879.
26. Joseph F.Grima, "Good Friday Procession in the Maltese Islands", The Democrat, 11/4/1981, p.6.
27. Il-Kurja Ghawdxija harget din fl-1968. Ara J.Cassar Pullicino, A Study in Maltese Folklore, p.31.
28. Michael Galea, The Life and Times of Vincenzo Labini, Bishop of Malta, 1980, p.30.