Zmien il-Gwerra fil-Mosta – ic-Centru ta' l-ARP

minn George Cassar

Il-Mosta: Harga Nru. 4 (2007) Format Gdid

L-iskwadra ta’ l-Air Raid Precautions stazzjonata fic-Centru tal-Mosta (hajr Charles J.Vella).

(p.62) Bhal f’postijiet ohra, l-Air Raid Precautions kellhom ukoll Centru fil-Mosta. Dan kien fl-iskola primarja tal-gvern fi Triq Grognet. Din l-iskola¹ kienet tintuza bhala post ta’ dekontaminazzjoni u l-ewwel ghajnuna, fost funzjonijiet ohra.² Il-bini ta’ l-iskola kellu jittiehed fil-bidu tal-gwerra u gie imqassam f’sezzjonijiet biex jaqdi bzonnijieet medici u klinici li setghu jinqalghu matul l-attakki u l-konsegwenzi taghhom.

Pjanta fl-Arkivju Nazzjonali ta’ Malta turi dan b’mod car.³ Ma dan ic-Centru thaffer ukoll xelter ghall-uzu mill-istess staff ta’ l-ARP. Ix-xoghol nbeda fis-16 ta’ Awissu 1940 u kien lest sal-15 ta’ Dicembru ta’ l-istess sena. Ix-xoghol ta’ thaffir sar mill-iskwadra ‘D’, wahda mill-iskwadri ta’ l-ewwel ghajnuna u dekontaminazzjoni. Dan ix-xelter thaffer fil-bitha vicin il-logga ta’ l-iskola. Il-haddiema involuti kienu nies li kellhom is-sengha ta’ minaturi u kienu hadmu mal-militar qabel ingaggaw ma l-ARP. Hadmu waqt il-hin liberu taghhom u wzaw l-ghodda personali taghhom, b’hekk l-ispejjez kienu minimi u kien ikkalkolat li ghalkemm intefqu biss £7, ix-xoghol li sar, kien fil-fatt jiswa £120. Is-Supretendent Galea li kien l-ufficjal fil-kmand ta’ l-ARP tal-Mosta talab lill-awtoritajiet biex juru xi forma ta’ apprezzament lejn dawn in-nies. Issuggerixxa li jinghataw tlitt ijiem vaganza bi hlas. Jidher li din il-proposta giet accettata mill-awtorita.⁴

Dan ix-xelter, li d-dahla tieghu kellha forma ta’ kuritur imhaffer fl-art b’saqaf ohxon forma ta’ arkata fuqu,⁵ ma kienx progett ghal xejn. Ghax il-Mosta hadet sehemha mill-bombi ta’ l-ghadu u (p.64) l-anqas l-iskola, li issa kienet qed isservi bhala Centru ta’ l-Arp, ma helsitha. Kien nhar it-12 ta’ Gunju 1942 fit-3:20p.m. li c-Centru ta’ l-ARP intlaqat b’bomba High Explosive (HE). Sewa x-xelter ghax, ftit qabel, is-supretendent tac-Centru kien ta’ ordni lill-istaff biex jinzlu fih. Ftit hin wara bomba laqtet l-iskola u farrket parti minnha. Ma l-incident is-supretendent sejjah lill-PDR Nru 59 E. Sammut, li kien qieghed fuq il-bejt jaqdi dmiru ta’ spotter, biex jara jekk dan kienx intlaqat. Sammut irrisponda lura u b’hekk wera li ma kellu xejn. Wara, l-ARP dahlu fil-bini ta’ l-iskola u sabu zewgt irgiel ta’ l-iskwadra tad-demolizzjoni mirduma. Dawn inhargu u nghataw l-ewwel ghajnuna mill-ufficjal mediku. Wiehed miz-zewg midruba miet aktar tard fl-isptar.⁶

(p.63) Il-pjanta ta’ kif kienet imqassma l-iskola primarja tal-Mosta li kienet isservi bhala Centru ta’ l-ARP.

F’dan l-istess attakk ic-Centru ha n-nar u ghalhekk l-istaff ta’ l-ARP organizzaw katina ta’ bramel u tfew in-nar f’qasir zmien. Minhabba t-tigrif il-klinika kienet inaccessibli, izda wara li tnaddaf il-passagg ghaliha, regghet bdiet tiffunzjona. F’dan l-istess incident inqerdu wkoll l-ambulanza u karozza tac-Centru.⁷

L-iskola tal-Mosta baqghet tintuza bhala Centru ta’ l-ARP sat-30 ta’ Settembru 1943. Minn dik id-data l-iskola regghet bdiet taqdi l-funzjonijiet edukattivi li kienet inbniet ghalihom. Inzammu biss temporanjament zewg kmamar biex jitpogga xi ekwipaggament fihom. Sadattant, in-nies ta’ l-ARP gew provduti b’post alternattiv f’dar privata.⁸

Ftit wara li l-ARP taw lura l-iskola lis-surmast Sammut, dan irrapporta lid-Dipartiment ta’ l-Edukazzjoni xi tkissir li kien sab. Hu osserva li kien hemm seba’ toilet seats nieqsa, w.c. minnhom kien miksur, u kwazi l-fittings kollha ta’ l-elettriku, bhal swiccijiet u apparat iehor, kienu nieqsa.⁹

(p.65) Normalment dan l-ilment spicca fid-Dipartiment ta’ l-ARP fl-Istitut ta’ Fra Diegu fil-Hamrun. Dan id-Dipartiment ccara l-pozizzjoni tieghu. Dwar is-sedili tad-w.c. qal li dawn is-seba’ kienu se jithallsu. Dwar id-w.c. miksur, dan gralu hekk ghax bomba splodiet 20 jarda ‘l boghod minnu. Ix-xoghol ta’ tiswija kellu jsir mid-Dipartiment tax-Xoghlijiet Pubblici (PWD). Dwar il-fittings ta’ l-elettriku, skond id-Dipartiment ta’ l-ARP, dawn kienu ttajru meta l-post infetah bil-qawwa tal-bumbardament li sofra. U fuq kollox, zied l-ufficjal ta’ l-ARP, l-iskola kienet intuzat ukoll mill-militar u min-nies tad-Demolition and Clearnace.¹⁰ Suldati mir-Royal Artillery kienu juzaw l-iskola biex jistriehu u jorqdu meta ma kienux duty. Stakkament zghir minn dan ir-regiment kienu jaghtu servizz fil-Mosta fejn, fost xoghol iehor, kienu jiehdu hsieb pozizzjoni tal-machine-gun li kienet tinsab fuq art vicin fejn illum hemm Vjal Indipendenza u li fi zmien il-gwerra ma kenitx mibnija. Dwar tad-Demolition and Clearance, dawn kienu jokkupaw ukoll dar fi Triq il-Kungress Ewkaristiku. Meta dahlu fiha l-ewwel darba sabu nassa kbira li min kien hemm qabel ghamilha ghal kontra s-serq. Kienet nassa tonda maqsuma fi tnejn u bis-snien li meta tintrifes tinghalaq fuq dak li jkun u jinqabad hemm fiha.¹¹

Zewg ritratti li juru suldati stazzjonati madwar il-Mosta ghad-difiza kontra l-ajruplani (hajr Charles J.Vella).

L-iskola primarja giet mehlusa ghal kollox mill-uzu tal-gwerra fit-8 ta’ Jannar 1944, meta l-ahhar zewg kmamar gew zvojtati wkoll.¹² Hekk l-iskola issa kienet kollha ta’ l-ghalliema u l-istudenti taghhom.

Kien propizju li dawn iz-zewg kmamar gew moghtija lura ghax in-nuqqas taghhom kien qed johloq inkonvenjent kbir lit-tfal u ugieh ta’ ras ikbar lis-surmast. Dan jidher car minn rapport li kiteb E.B.Vella wara zjara lill-iskola tas-subien tal-Mosta fl-14 ta’ Dicembru 1943. Emanuel Benjamin Vella, li dak iz-zmien kien spettur ta’ l-iskejjel, dar ma l-iskola u ghen lill-ghalliema f’xi diffikultajiet li kellhom. Ghamel ukoll tahdita lill-istudenti kollha dwar l-Ingliz mitkellem, l-indafa u l-imgieba tajba. Vella mbaghad ghadda biex jispecifika d-diffikulta kbira li kienu qed jesperjenzaw l-istudenti. Sostna li s-surmast kien jonqsu zewg kmamar li kienu ghadhom okkupati skond l-esigenzi tal-gwerra. Madanakollu, minhabba f’hekk, zewg klassijiet ta’ studenti kienu joqghodu jew fil-bitha jew ipparkjati fil-kurituri. Din is-sitwazzjoni kienet issir hafna aktar difficli meta jkun il-maltemp. E.B.Vella zied jghid li wahda mill-ommijiet ilmentat mas-surmast li ma riditx li binha, li kien ibati mill-mard tal-kliewi, jinghata taghlim fil-bitha ta’ l-iskola. Is-soluzzjoni, jghid Vella, kienet wahda, dik li l-kmamar uzati bhala mhazen jinghataw lura mill-Ufficju ta’ l-ARP.¹³ Appuntu hekk gara f’Jannar 1944, forsi wkoll bis-sahha ta’ dan ir-rapport.

Ta’ min jghid li l-ARP tal-Mosta meta hallew l-iskola, fethu c-Centru taghhom f’131 Eucharistic Congress Road, post li qabel kien mahzen ta’ l-ARP.¹⁴

Riferenzi

1. Dwar l-iskola fis-snin tal-gwerra, ara, G. Cassar, Grajja ta’ Skola: L-iskola primarja tal-Mosta fis-sekli dsatax u ghoxrin (Malta, 1999), pp. 90-101.
2. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundel 15, n. 13, ARP 86/40, 24.vi.1940, App. iii, p. vii ARP, Centres for Decontamination, First Aid, etc.
3. NAM, ARP B41/4, Sketch Plan of the Mosta D/C and F.A. – Government School Centre.
4. NAM, ARP B41/4, 15.xii.1940.
5. Intervista mas-Sur Charles J. Vella, 26.iii.2005.
6. NAM, ARP Bundle 13, n. 5, ARP 49/40, Report on Work of the ARP Dept., 1st June – 30th September 1942, 7.x.1942, ARP Bundle 41, ARP n. 2, pk 14, 14.vii.1942.
7. NAM, ARP Bundle 41, ARP n. 2, pk 14, 15.vii.1942.
8. NAM, ARP Bundle 13, n. 5, ARP 49/40, ARP Dept. Quarterly Report 1st July 1943 – 30th September 1943, pp.3-4.
9. NAM, ARP Bundle 41, n. 4, Mosta Boys’ School – A/D of Education, 4.x.1943.
10. NAM, ARP Bundle 41, n. 4, ARP 42/39, 15.x.1943.
11. Intervista mas-Sur Charles J.Vella, 26.iii.2005.
12. NAM, ARP Bundle 41, n. 4, A/ARP Officer – A/Director of Education, 11.i.1944.
13. NAM, ARP Bundle 41, n. 4, E.B.Vella – A/DE, Visit to Mosta Boys’ School, 14.xii.1943.
14. NAM, ARP Bundle 41, n. 4, A/ARPO – ALG (Mr. Nunn), 12.x.1943.