Il-HBIT MILL-AJRU FUQ IR-ROTUNDA TAL-MOSTA - Il-Hamis 9 t'April 1942

minn Anthony Camilleri

Dan il-ktieb interessantissimu fuq din il-grajja tat-Tieni Gwerra Dinija jinxtara mill-hwienet ewlenin u taf mill-Oratorju. Din il-verzjoni digitali taf fiha xi differenzi mill-original minhabba problemi waqt l-iskanjar li minhabba r-rizorsi limitati ma kellix cans nivverifika ghal kollox u hi raguni ohra ghala wiehed ghandu jmur dirett ghall-ktieb meta jigi biex jiehu riferenzi minnu.

APPENDICI I

HSARAT U TISWIJA

Sezzjoni A

(p.231) Taghrif li deher F“Lehen is-Sewwa” tat-3 ta’ Lulju 1946, pagna 8

“MILL-MOSTA”

Il-genju Mosti Salvu Zahra li sab tarf isewwi bl-akbar sengha l-hsarat kagunati mill-balla fil-koppla. Skont ma jinghad kienet intrapriza li tbezzghek u hafna qatghu qalbhom kif ser isibu tarf ilaqqghu l-gdid mal-qadim. Izda ghall-imghallem Salvu Zahra kienet qisha problema bhall-ohrajn. It-tiswija perfetta hi xhieda ta’ senghetu u tal-genju tieghu.

Skont il-korrispondent il-bomba ghaddiet mis-saqaf tal-koppla fejn hemm hxuna ta’ sitt piedi, kwazi zewg metri. Sar armar specjali biex jibda x-xoghol ta’ tiswija li ndahal ghalih l-imghallem Salvu Zahra, bniedem ta’ genju kbir u wild il-Mosta.

Fil-25 ta’ Gunju 1946 l-armar ittella’ min-nies tal-Mosta. Kien jizen erbghin qantar. Biex tela’ mill-art ha aktar minn siegha. Kien ikkalkulat li mit-toqba tnehha aktar minn elf pied kubu gebel. Il-gebel li bih kienet se tissewwa l-koppla kien jizen erba’ qnatar u nofs il-wahda.

Kien hemm xena sabiha fir-Rotunda x’hin l-armar inqata’ mill-art. L-Arcipriet Dun Karm Sciberras u xi nies ohra bdew jitolbu biex kollox jirnexxi. Fost l-irgiel u z-zghazagh kien hemm min beda jgebbed, min idawwar, insomma, kulhadd medd idu.

Ix-xoghol kellu jitlesta sa Santa Marija ta’ dik is-sena.

Sezzjoni B

Rapport f’ “Il-Berqa” ta’ l-Erbgha 19 ta’ Gunju 1946, pagna 5.

“TISWIJA TAL-KOPPLA TAL-MOSTA"

“Il-Berqa” rrappurtat sitt ijiem qabel ma l-armar ittella’ f’postu. “Fil-knisja tal-Mosta, li b’xorti kbira mhix herba ta’ gebel bhat-Tempju ta’ Hagar Qim jew il-Kolossew ta’ Ruma, bhalissa hemm mimdud l-armar, lest biex jittella’ fis-saqaf, halli jinbeda x-xoghol ta’ tiswija tal-hsara li ggarrbet minn bomba mwaddba minn ajruplan ta’ l-ghadu fid-9 ta’ April 1942 u li dahlet minn dik il-koppla famuza bla ma splodiet.

L-Arcipriet Dun Girgor Borg li fi zmienu gara l-kaz. Kien inkwieta hafna meta l-knisja ntlaqtet u dan kompla ghafas fuq id-dghufija ta’ sahhtu. Miet xahrejn wara, fit-2 ta’ Gunju, 1942.

L-armar, mahsub u mahzuz mill-imghallem Salvu Zahra, huwa ta’ ghamla ta’ trianglu, b’qiegh ta’ sittax-il pied u tul ta’ erbghin pied, u jizen b’kollox 25 qantar. Dan l-armar se jintrabat b’wire ta’ l-azzar, u jitqieghed taht il-hsara li saret fis-saqaf tal-koppla.

(p.232) Il-hsara, ghalkemm ma tidhirx wisq, hi kbira u tehtieg hila ta’ sengha biex tissewwa. Id-daqqa tal-balla bezqet xi 330 pied kubu ta’ gebel. Hu mahsub li hemm xi 700 pied kubu iehor ta’ gebel imdamdam, li dan irid jitnehha.

Il-hxuna tas-saqaf fejn hemm il-hsara hi minn hames sa sitt piedi. Il-gebel mingur jizen xi erba’ qnatar il-wahda, u huwa mfassal f’ghamla ta’ “Z” biex meta jitqieghed ma jkunx hemm htiega ta’ armar iehor biex iriffed il-gebel.

L-imghallem jahseb li sal-15 ta’ Awissu, jum il-festa ta’ Santa Marija, ix-xoghol tal-gebla jkun lest”.

Sezzjoni C

Ritratt riprodott f’ “Il-Berqa” tat-Tlieta 2 ta’ Lulju 1946, pagna 8.

Minn caption li deher taht ritratt ta’ Schembri Photo Studio, nafu li x-xoghol ta’ tiswija kien f’idejn il-Professur Victor Galea u l-imghallem Salvu Zahra (mhux Saver, kif deher bi zball).

Sezzjoni D

Rapport f’ “The Times of Malta” tas-Sibt 21 ta’ Mejju 1960, pagna 9.

“SAVING MOSTA DOME”

L-Arcipriet Mons. Dun Karm Sciberras, li fi zmienu saru t-tiswijiet kagunati mill-balla fil-koppla.

“Il-bomba Germaniza li laqtet il-knisja tal-Mosta madwar tmintax-il sena ilu, u li b’xorti tajba ma haditx, hi maghduda bhala l-kagun ta’ l-ispiza ta’ izjed minn Lm5,000 li se tintefaq fil-koppla mill-awtoritajiel tal-knisja tal-Mosta.

Sa minn meta l-bomba rieghdet il-knisja, il-kapolavur ta’ Grognet qattar kull darba li ghamlet ix-xita. Ragel qal li l-koppla kienet qisha gharbiel. Ix-xita kienet qieghda taghmel hsara lis-saqaf, apparti li kienet ta’ skomdu ghall-parruccani.

Madwar tliet snin ilu, l-awtoritajiet tal-knisja tal-Mosta, immexxija mill-Arcipriet, illum Monsinjur, Paolino Galea, u Dun Salv Magro, prokuratur tal-knisja, qatghuha li jiehdu passi.

Permezz tal-Perit A.E. Cutugno, l-awtoritajiet tal-knisja kkuntattjaw lill-Messrs Fred. Braby & Co Ltd ta’ Londra. Messrs Braby baghtu espert, is-Sur T. Megilly, li rrapporta dwar dak li kien gara. Id-ditta talbet Lm5,000 biex tiksi disat elef pied kwadru mill-koppla b’kisja ta’ pjanci tar-ram.

L-istess ditta ghadha kif ksiet is-saqaf tal-kattidral ta’ Westminster b’kisja ta’ pjanci tar-ram u bniet koppla ghall-Universita ta’ Rangoon f’Burma.

(p.233) Meta l-prezz li taw Messrs Braby kien accettat, id-ditta baghtet Malta Iis-Sinjuri Leslie Elkington, E. Evans u G. Baker biex jaghmlu x-xoghol. F’xogholhom huma meghjunin minn haddiema Maltin. Qabel ma dawn waslu, id-ditta baghtet pjanta ta’ armar li kellu jsir u affarijiet ohra mehtiega biex ikun jista’ jsir il-kisi tas-saqaf. Inbena tarag (flying staircase) minn Messrs Cemenstone Ltd u l-provvista tad-dawl issahhet. Ix-xoghol ta’ tiswija ghandu jitlesta l-gimgha d-diehla. Id-ditta ggarantiet xogholha ghal ghoxrin sena”.

Skont il-caption li hemm mar-ritrat, it-tarag tal-konkrit li naraw in-naha ta’ wara tal-knisja nbena minhabba din il-bicca xoghol.

Sezzjoni E

TISWIJIET TAL-HSARAT TAL-GWERRA

1. Kontijiet tal-gebel
   
   
   L-Arcipriet Mons. Paolino Galea, li fi zmienu fl-1960, l-ahhar sena tal-parrokat tieghu fil-Mosta, sar il-kisi tal-parti ta’ fuq tal-koppla bir-ram.
   Bejn it-28 ta’ Lulju u s-7 ta’ Ottubru 1945 thallsu Lm45.55 ghall-provvista ta’ 830 pied kubu gebel u 21 xkora. Dawk li gabu l-gebel kienu Guzeppi Vella, Giovanni Camilleri, Gio Maria Camilleri u Carmelo Abdilla.
   
   Bejn is-16 ta’ April u l-11 ta’ Awissu 1946 thallsu Lm37.70 ghal 550 pied kubu gebel. Hallashom ukoll l-Arcipriet Sciberras. Dawn thallsu lil Antonio Galea “ta’ Pippu”, Pawlu Mifsud, Calcedonio Mifsud, Manwel Vella u Salvu Zahra. F’dan il-kont thallsu erba’ liri lil Gio Maria Camilleri ghal 76 pied kubu li ma kienx thallas taghhom fil-kont ta’ qabel. Dan il-gebel insibuh imnizzel fis-16 ta’ Settembru 1945 u mhallas fil-11 ta’ Awissu 1946.
   
   Dun Salv Magro sar amministratur wara l-Arcipriet Sciberras. Lahaq sacerdot f’Awissu ta’ l-1946. Hallas  Lm6 lil Salvatore Zahra ghal zewg kunsinni ta’ gebel, b’kollox disghin pied kubu, provduti fil-15 ta’ Marzu 1947.


2. Xoghol tal-bennejja u l-lavranti
   
   Fid-29 ta’ Lulju 1945 l-Arcipriet Dun Karm Sciberras hallas Lm5 lil Giuseppe Bonnici ghal erbat ijiem xoghol bil-Lm1.20 fil-gurnata. Kien l-ewwel pagament li sar lil bennej.
   
   
   Il-monument li jfakkar il-hamsin anniversarju mill-grajja hu xoghol l-iskultur Mosti Gianni Bonnici.
   Bejn id-29 ta’ Lulju u l-20 ta’ Novembru 1945 thallsu Lm370.78,3 lill-bennejja u lil-lavranti fix-xoghol tal-gebel. Il-bennejja u l-lavranti kienu Giuseppe Bonnici, Carmelo Galea, Carmelo Grima, Francesco Grech, Emanuele Sammut, Paolo Borg, Filippo Caruana u Joe Muscat mal-krejn, Filippo Caruana, l-imghallem Salvu Zahra (Lm 120 akkont), u Censu Mifsud li ghamel xoghol fil-kampnar u l-antifissi.
   
   (p.234) lt-tieni kont jigbor fih il-hlasijiet li saru bejn is-27 ta’ April 1946 u t-28 ta’ Settembru 1946. Intefqu Lm508.34. Mal-bennejja u l-lavranti diga msemmija nsibu ohrajn: Giuseppe Schembri, Giovanni Muscat, Giuseppe Falzon, Giuseppe Farrugia, Gio Maria Borg, Gerardu Zammit, Giuseppe Sammut, Carmelo Dimech, Angelo Muscat u Antonio Agius. Minn din is-somma, ghaxar liri marru fi bwiet il-manwali tat-tlugh ta’ l-armar, u Lm3.50 ghall-uzu tal-krejn minghand Lorenzo Bezzina.
   
   Taht l-amministrazzjoni ta’ Dun Salv Magro ntefqu Lm289.56 ohra fi spejjez lill-bennejja u lil-lavranti bejn il-5 ta’ Ottubru 1946 u l-5 ta’ Lulju 1947. Ismijiet godda li zdiedu ma’ dawk ta’ qabel kienu dawk ta’ Ganni Camilleri, Guzeppi Gatt, Censu Vella, Pacik Calleja, Karmnu Catania, Bastjan Fenech u Mikiel Galea (kahhala). Dawn bejniethom b’kollox hadmu 266 gurnata xoghol.


3. Injam u hgieg
   
   Intefqu Lm399.27 fi spejjez f’injam u hgieg bejn is-26 ta’ Dicembru 1943 u l-20 ta’ Awissu 1945. Antonio Magri rcieva Lm27 ghall-hgieg ta’ erba’ nicec u Lm87.60 ghal hgieg opak ta’ sittax-il tieqa. Is-Sur Valentino thallas Lm19.79 ghal injam ghat-twieqi filwaqt li ghat-tiswija fl-injam u l-hgieg tal-knisja, maghduda sittax-il tieqa, Salvatore Mifsud ha Lm91.77. Tliet liri hadhom Gio Batta Abela ghal erba’ twieqi tal-koppla tal-kor, u Guzeppi Camilleri, mastrudaxxa, thallas Lm170.10 ghat-tiswija ta’ tlittax-il tieqa mill-kbar u zewg loggiet.
   
   Bejn il-5 u d-29 ta’ Mejju 1946 intefqu Lm94.20,8 fi hgieg ghat-twieqi ta’ fuq tas-sagristija minghand Nicola Gatt, Lm50.20 ghal travi mit-tarzna, Lm 13.22,5 ghal zewg coils ta’ wire minghand Bernard Zammit u Lm26.80 ghal 627 pied injam minghand Timber Pool.
   
   Bejn l-24 ta’ Jannar u l-11 ta’ Gunju 1947 thallsu Lm 171.47 ghal xoghol fl-injam lil Indri Galea.


4. Siment, gir, terrapien u materji ohra
   
   
   L-istatwa ta’ Santa Marija fuq iz-zuntier xoghol l-iskultur Malti Censu Apap, intlaqtet minn xrapnel ta’ bombi li splodew fil-pjazza zmien qabel id-9 ta’ April, 1942. Dawn il-hsarat gew imsewwija.
   Fis-6 ta’ Ottubru 1944 l-iskultur Vincent Apap thallas Lm5 ghat-tiswija ta’ l-istatwa ta’ Santa Marija ta’ fuq iz-zuntier. Mir-rendikonti jirrizulta li din l-istatwa ntlaqtet mill-isplinters.
   
   Fl-1945 Francesco Fenech u Francesco Sciberras ipprovdew gir, siment, madum u xoghol flimkien ma’ tnehhija ta’ terrapien. Ta’ dan thallsu Lm23.48.
   
   (p.235) Bejn it-28 ta’ Lulju u d-19 ta’ Settembru 1946 intefqu Lm51.06 ghal ramel, zrar, garr ta’ terrapien, gir, zebgha u ghall-irbattatur ta’ l-ghodda. Il-koniijiet thallsu lil Vitor Sant, Geraldu Farrugia, Emanuel Vella, Guzeppi Zammit, Francesco Sciberras, Francesco Fenech u Albert Said.
   
   Inhargu Lm51 bejn is-26 ta’ Novembru 1945 u l-1 ta’ April 1947 ghal xoghol simili. Barra minn hekk, sar xoghol ta’ skultura fil-hajt minn Antonio Agius.
   
   Guzeppi Farrugia hadem fir-restawr tar-ruzuni. Antonio Said ghamel xoghol ta’ skultura. L-ahwa Galea u Napuljun Grech u Tancredi Grech thallsu taz-zebgha. Gamri Camilleri gab iz-zrar tal-konkos tat-tarag. Wigi Sciberras gab il-gir. Hlasijiet ohra saru lil Salvu Zammit u lil Frangisk Sant.
   
   Mis-7 ta’ Mejju sat-13 ta’ Lulju 1947 intefqu mal-Lm 168 ohra. Il-hlas lill-perit Profs. Galea tela’ ghas-somma ta’ Lm106. Patri Faustin Testaferrata ha Lm22 ghat-tiswija tal-kwadri.
   
   Nota minghajr data fi tmiem ir-rendikont ta’ din il-parti, pagna 51, turina x’nefqa kbira saret biex jissewwa r-ruzun tan-nofs. Dan sewa Lm920. Ix-xoghol sar minn Giuseppe Spampinato Tabone.


5. Tikhil
   
   
   Il-lunetta ta’ Kristu mdawwar mill-Appostli, xoghol Giuseppe Cali, garrbet hsara kbira meta l-bomba ta’ 500kg giet f’wicc Kristu qabel waqghet fuq il-paviment. Il-pittur Guido Cali, qarib tal-pittur famuz, irrestawraha.
   Bejn it-18 ta’ Settembru 1943 u s-26 ta’ Lulju 1947 inhadmu 297 jum u nofs xoghol mill-kahhala u mil-lavranti. In-nefqa telghet ghal Lm222. Il-kahhala li hadmu minn zmien ghal zmien kienu Carmelo Abela, Lonzu Calleja, Carmelo Catania, Francesco Sciberras, Pacifiku Calleja, Manwel Sammut, Ganni Camilleri, Cikku Tonna, Anglu Xuereb u Manwel Fenech.


6. Hlas mill-Kummissjoni ghall-Hsarat tal-Gwerra
   
   Il-Kummissjoni ghall-Hsarat tal-Gwerra hallset lill-knisja parrokkjali tal-Mosta fi tliet pagamenti. L-ewwel hlas sar lill-Arcipriet Dun Karm Sciberras. X’aktarx li dan il-kont kien ta’ Lm45 u kien ghal spejjez preliminari. F’nota ffirmata, l-Arcipriet Dun Karm Sciberras kiteb li l-kont thallas f’Marzu ta’ l-1946.
   
   It-tieni pagament thallas fid-9 ta’ Mejju 1949 u rcevieh Dun Salv Magro. Kien hlas ta’ Lm950. F’Marzu ta’ l-1950 thallas it-tielet u l-ahhar pagament ta’ Lm1,400. B’hekk il-Kummissjoni ghall-Hsarat tal-Gwerra hallset Lm2,395 lill-knisja tal-Mosta ghall-hsarat li l-knisja garrbet bl-azzjoni tal-Luftwaffe fil-gwerra.

Kapitli ohra mill-ktieb

• Introduzzjoni
• Kap. 1: Target Area, Knisja bieb u ghatba ma mitjar
• Kap. 2: Is-siegha tar-Rotunda
• Kap. 3: Il-provi ta’ l-epoka
• Kap. 4: Gew u nehhew il-periklu
• Kap. 5: Tipi ta’ Bombi
• Kap. 6: Gwienah tal-Gwerra
• Kap. 7: Bejn intenzjoni, accident u spekulazzjoni
• Kap. 8: Perspettivi Ballistici
• APPENDICI: A - H
• APPENDICI: I u GLOSSARJU