EX ANNALIBUS MUSTAE

George Cassar, editur

Pubblikazzjoni tas-Socjeta Filarmonika Santa Marija Mosta f'gheluq l-100 sena (1905-2005) mit-twaqqif tas-Socjeta.

Dan il-ktieb interessantissimu jinxtara mill-Kazin Santa Marija. Din il-verzjoni digitali ma fihiex il-parti bl-Ingliz, u dik bil-Malti taf fiha xi differenzi mill-original minhabba problemi waqt l-iskanjar li minhabba r-rizorsi limitati ma kellix cans nivverifika ghal kollox u hi raguni ohra ghala wiehed ghandu jmur dirett ghall-ktieb meta jigi biex jiehu riferenzi minnu.

7. Rahal fi gwerra: il-Mosta matul it-Tieni Gwerra Dinjija

George Cassar

(p.163) Bla dubbju ta’ xejn wahda mill-aghar esperjenzi ta’ poplu hi dik fejn pajjizu jghaddi minn zmien ta’ gwerra. Malta ghaddiet minn hafna mumenti fejn kellha tissaporti l-qilla ta’ konflitti, uhud ghal perjodi qosra u ohrajn ghal zmien aktar twil. Imma zgur li l-itwal u l-eqqel perjodu li l-Maltin ghaddew minnu kien jigbor fih dawk is-snin ta’ matul it-Tieni Gwerra Mondjali.

Din il-gwerra, li faqqghet fl-1939, laqtet lil Malta mill-1940 u kompliet qalila sa l-1943, biex imbaghad taffiet u l-hajja bdiet bil-mod il-mod terga’ lura ghan-normal, sakemm fl-1945 spiccat ghal kollox, mhux biss f’pajjizna izda wkoll fil-bqija tad-dinja.

Sir Winston Churchill, Prim Ministru Ingliz fi zmien din il-gwerra, kiteb hekk:
“Malta hija gzira zghira bi storja kbira. Ir-rekord tal-poplu Malti matul din l-istorja twila huwa rekord ta’ determinazzjoni u kuragg. Hu b’dawn il-kwalitajiet unici, li qeghdin jaffrontaw is-sahha mallinna ta’ l-Assi. Imma mhux moghti lilhom izjed minn popli ohra biex jibqghu jzommu shih minghajr sofferenza jew li jevitaw it-telf ta’ hajja biex johorgu rebbieha”.¹

U jekk din ir-riflessjoni kienet tghodd ghal Maltin zgur li mhux inqas kienet tapplika ghall-Mostin. Il-Mosta f’dawk iz-zminijiet kien rahal imdaqqas b’popolazzjoni li tlahhaq madwar 6,000 ruh. Kienet lokalita agrikola u pjuttost kwieta. Madankollu kellha fil-vicinanzi taghha zewg stallazzjonijiet militari ta’ importanza li poggew lill-Mosta fuq il-mappa strategika ta’ l-ghadu. Dawn iz-zewg punti jaharqu kienu l-mitjar ta’ Ta’ Qali, fiz-zona maghrufa bhala Ta’ Vnezja, u l-Fortizza tal-Mosta, imperca fuq Wied il-Ghasel. Minhabba f’hekk il-Mosta sofriet hafna attakki mill-ajruplani ta’ l-Assi li b’konsegwenza (p.164) taghhom mhux biss iggarraf ammont kbir ta’ bini u grat hsara strutturali fil-propjeta, izda wkoll weggghu u sahansitra tilfu hajjtihom numru ta’ Mostin jew refugjati li, ironikament, gew biex jippruvaw isibu kenn fil-Mosta.

Kumitati Distrettwali

Meta l-possibilita ta’ gwerra fl-Ewropa bdiet issir aktar reali, l-awtoritajiet f’Malta bdew jahsbu aktar bis-serjeta biex jippreparaw il-gzejjer Maltin ghal din is-sitwazzjoni gdida. Haga naturali Malta kellha tinqasam f’distretti biex tkun tista’ tigi amministrata ahjar u x-xoghol mehtieg ikun jista’ jsir b’aktar efficjenza. Ghalhekk inhasset il-htiega li jitwaqqfu kumitati distrettwali. Il-Mosta, li kienet taghmel mad-Distrett tat-Tramuntana, ukoll kellha kumitat distrettwali.² Skond korrispondenza ta’ l-1939. kull kumitat kellu jkun maghmul mill-kappillan, l-ufficcjal mediku distrettwali, il-kap ta’ l-iskola tal-lokal, u persuna, jew aktar, maghzula minn fost ir-residenti prominenti tal-lokal.³ Ghal dan il-ghan, l-awtoritajiet kitbu lid-dipartimenti koncernati u awtoritajiet ohra biex jiksbu l-ismijiet mehtiega. Id-direttur ta’ l-edukazzjoni nnomina lill-kapijiet taz-zewg skejjel primarji tal-Mosta, jigifieri P. Sammut (skola tas-subien) u C. Sammut (skola tal-bniet).⁴ L-ufficcjal mediku ewlieni tal-gvern innomina lit-Tabib Victor Briffa, li kien qed iservi bhala ufficcjal mediku distrettwali fil-Mosta.⁵ Bhala persuna prominenti fil-Mosta gie nominat il-Perit A. Mifsud Ellul li kien joqghod f’Eucharistic Congress Road.⁶ Ma’ dawn il-membri, l-awtoritajiet civili hassew li kellu jkun hemm ukoll ir-rapprezentant tal-Knisja Kattolika. Ghalhekk, il-gvernatur, personalment, kiteb kemm lill-arcisqof ta’ Malta u kemm lill-isqof ta’ Ghawdex biex jitlobhom il-kooperazzjoni taghhom ghal dan l-iskop.⁷ Kemm il-kurja ta’ Malta⁸ u (p.165) kemm dik ta’ Ghawdex⁹ qablu mal-proposta tal-Gvernatur Charles Bonham-Carter biex il-kappillani jew rapprezentanti taghhom ikunu parti mill-kumitati distrettwali. Ghalhekk ghall-Mosta gie nominat l-Arcipriet Dun Gregorio Borg.¹⁰ Tant kienet tinhass importanti l-presenza tal-kap spiritwali tal-lokal li kien hemm il-hsieb li dawn jinghataw kors ta’ tliet tahdidiet fuq Air Raid Precautions. Ghal din il-proposta l-arcisqof ta’ Malta kien qabel perfettament.¹¹ Madankollu, minhabba xi kumplikazzjonijiet, dan il-kors baqa’ ma sarx.

Wara l-proceduri preliminari, il-Kumitat Distrettwali tal-Mosta gie mwaqqaf. Fl-1940 dan kien kompost minn disa’ membri. Dawn kienu: il-W.R. Gregorio Borg (l-arcipriet) bhala Cermen; O. Gollcher LL.D., protection officer; P. Sammut, segretarju onorarju; V. Briffa M.D., ufficjal mediku distrettwali; A. Mifsud Ellul A.&C.E.; C. Mifsud; G.M. Camilleri Borg; N. Abela u J. Galea. Dan il-kumitat, sa mit-twaqqif tieghu, ha hsieb problemi lokali b’konnessjoni ma’ l-ARP u sitwazzjonjiet ohra li giebet maghha l-gwerra, bhalma kienu t-talbiet ghall-ghajnuna, u li dan l-kumitat kellu d-dover li jivverifika.¹² Jidher li fost il-membri ma gietx inkluza l-kap ta’ l-iskola tal-bniet, Carmela Sammut.

Il-Korp tal-Pulizija

Barra dan il-kumitat ta’ nies civili, kien hemm ukoll korpi ohra li kellhom jikkoordinaw u jiehdu hsieb il-bzonnijiet specjali li kienet iggib maghha l-gwerra. Ma setax jonqos li l-Korp tal-Pulizija jigi organizzat ghal din l-emergenza. Malta giet maqsuma f’Distretti tal-Pulizija u l-Mosta kienet taghmel parti mid-Distrett tal-Punent. Jidher li f’dan id-distrett il-Mosta kienet it-tielet l-aktar lokalita importanti. Ghalhekk inghatat ufficjal wiehed, (p.166) ufficjal mhux kummissjonant wiehed u seba’ pulizija. Aktar importanti mill-Mosta f’dan id-distrett kien hemm Tas-Sliema bi 3 ufficjali, 6 ufficjali mhux kummissjunati, 21 pulizija u 20 pulizija ta’ riserva. Imbaghad kien hemm Birkirkara b’ufficjali wiehed, ufficjal mhux kummissjunat wiehed u 10 pulizija. Il-pulizija tal-Mosta kellhom jahdmu fuq orarju ta’ xoghol ta’ 12-il siegha.¹³

Il-Passive Defence

Il-pjanijiet biex il-gwerra ma taghmilx hsara aktar minn dak inevitabbli kienu kumplessi hafna. L-awtoritajiet f’Malta kienu jafu li l-attakki mill-ajru kienu mhux biss se jhallu herba shiha fuq il-bini. imma wkoll kienu se jolqtu l-hajja umana negattivament. Skond korrispondenza bejn l-ufficjal ta’ l-Air Raid Precautions (ARP) u l-gvern, giet proposta sistema msejha ‘Passive Defence’.¹⁴ Il-pjan kien li Malta tinqasam f’sezzjonjiet ikkontrollati min-numru ta’ centri. Dawn ic-centri fl-irhula kellhom jiffurmaw ‘l hekk imsejha centri mobbli. Ir-rapport imsemmi nnota li fl-1940 (meta hareg dan ir-rapport) kien hemm biss centru mobbli wiehed, u dan kien fil-Mosta, biex iservi ghaz-zona ‘C’ kollha. Id-dokument josserva li dan ma kienx bizzejjed. Jghid ukoll li kieku dan ic-centru mobbli kellu jitwaqqaf f’Hal Lija, dan kien ikun aktar f’pozizzjoni centrali u mbaghad ikun hemm numru ta’ postijiet fejn tinghata l-ewwel ghajnuna u dawn jitwaqqfu fil-Mosta, fin-Naxxar, f’Hal Gharghur, f’Hal Balzan, f’H’Attard u f’Birkirkara.¹⁵

Barra li jissuggerixxi xi tibdil, ma’ dan ir-rapport hemm annessi dettalji ohra. Jghidilna li fl-1940 f’Malta kien hemm ghaxar centri mghammra bhala centri ta’ l-ewwel ghajnuna u dekontaminazzjoni u kien hemm wiehed iehor f’Ghawdex. Wiehed minn dawn (p.167) ic-centri kien fil-Mosta. Ir-rapport jaghti informazzjoni ta’ kif dawn ic-centri kellhom ikunu mghammra. Ghalhekk pulizija riservisti mharrga kellhom jintbaghtu f’kull centru hlief f’dak t’Ghawdex biex jaqdu dmirijiethom fuq barra. Dawn kellu jkollhom l-ghajnuna ta’ riservisti tad-difiza passiva. Id-dmirijiet fuq gewwa, imbaghad, kellhom jigu esegwiti mill-wardens. Giet inkluza tabella biex tindika n-numru ta’ personal propost ghal kull centru. Ic-Centru tal-Mosta kien mahsub li jkollu 10 pulizija, 30 riservisti tad-difiza passiva, 24 air raid wardens, 8 haddiema tad-Dipartiment tax-Xogholijiet Pubblici u 10 nisa. Gie specifikat ukoll li kull centru kellu jinghata mezzi ta’ trasport u kull membru ta’ l-ARP ried jikkwalifika fl-ewwel ghajnuna b’certifikat tas-St. John s Ambulance Brigade jew ekwivalenti.¹⁶

Provvista ta’ l-ilma

Ma setax jonqos li tkun ukoll ikkunsidrata l-provvista ta’ l-ilma. L-ilma naturalment kien essenzjali u ghalhekk il-hazna li kien hawn f’Malta kellha tkun aktar protetta. F’laqgha tal-Kumitat tad-Difiza Lokali tat-2 ta’ Frar 1940, il-hazna ta’ l-ilma giet diskussa. Intqal li Malta kellha zewg sorsi minn fejn jingieb l-ilma ghax-xorb u htigijiet ohra. Kien hemm provvista li tigi mill-gibjuni u ohra li tigi ppumpjata permezz ta’ pumping stations. Kien osservat li, kieku kellhom jintlaqtu u jitfarrku l-gibjuni, dan ikollu effett minimu ghax l-ammont essenzjali ta’ l-ilma xorta jibqa’ jittella’ permezz tal-pumping stations. L-aktar tliet stazzjonjiet importanti kienu dawk Tal-Hlas, b’kapacita ta’ 1,200,000 gallun kuljum, ta’ Wied il-Kbir, b’1,000,000 gallun kuljum, u ta’ Wied il-Ghasel, b’800,000 gallun kuljum. Rigward protezzjoni ghal dawn l-istazzjonjiet, gie rivelat li ta’ (p.168) l-ewwel kien protett mhux hazin izda t-tnejn l-ohra ma kellhom protezzjoni ta’ xejn. Ufficcjal tar-Royal Air Force prezenti ghal din il-Iaqgha osserva madankollu li ebda stazzjon minn dawn ma kien ta’ qies hekk kbir li seta’ jaqa’ taht il-mira ta’ l-ajruplani ta’ l-ghadu. Wara diskussjoni, il-kumitat iddecieda li dawn it-tliet pumping stations kellhom jingiebu blast-proof izda ma kienx essenzjali li jkunu bomb-proof.¹⁷

L-Isptarijiet u s-sahha tal-poplu

Deliberazzjoni ohra kienet fuq il-feruti li l-gwerra ggib maghha. Skond l-istruzzjonijiet ta’ l-ufficjal mediku ewlieni tal-gvern lill-ufficjali medici, Malta giet maqsunra f’erba’ zoni kbar. Ghal kull zona kien hemm assenjat sptar li kien mghammar b’facilitajiet ghal operazzjonjiet magguri. Dawn l-isptarijiet kienu: l-Isptar Centrali fil-Furjana, l-Istitut Tekniku Bugeja fil-Hamrun, l-Isptar tal-Blue Sisters f’San Giljan, u l-Iskola Mater Boni Consillii f’Rahal Gdid. Kazi serji ta’ feriment fil-Mosta, flimkien ma’ dawk f’San Giljan, Tas-Sliema, il-Gzira, l-Imsida u Tal-Pieta, Birkirkara, Hal Balzan, H’Attard, l-Imdina u r-Rabat, Had-Dingli u lokalitajiet ohra vicin, kellhom jittiehdu fl-Isptar tal-Blue Sisters f’San Giljan.¹⁸

Ghajnuna ghal nies bla dar u refugjati

Barra nies imwegga’, zgur kien ser ikun hemm bini mwaqqa’. Ghalhekk kien previst li, jew minhabba l-biza’ jew minhabba n-necessita, numru ta’ persuni kienu se jitilqu mil-lokalitajiet taghhom u jfittxu x’imkien anqas perikoluz. Dawk li jitilfu darhom naturalment kienu se jfittxu xi saqaf ghal fuq rashom f’xi parti ohra ta’ Malta jew imorru lejn Ghawdex. Naturalment biex dawn ir-refugjati jkollhom x’imkien fejn joqoghdu l-awtoritajiet kellhom isibu mezz kif jipprovdulhom (p.169) xi post alternattiv. Bi gwerra iminenti mhux biss l-awtoritajiet civili izda wkoll dawk ekklezjastici hadmu biex jghinu lil dawn l-imsejkna. Il-Knisja Kattolika f’Malta poggiet ghad-dispozizzjoni tal-gvern bini taghha ghall-uzu ta’ nies bla dar. Harget lista ta’ postijiet li c-cwievet taghhom kienu jinsabu ghand il-kappillan ta’ kull lokalita partikulari. Kien hemm eccezzjoni wahda, jigifieri li l-knisja parrokkjali ta’ kull parrocca kellha tithalla barra mil-lista ta’ bini pprovdut mill-Knisja ghall-akkomodazzjoni ta’ nies skond il-bzonn, u dan biex il-fidili jkollhom post fejn jistghu jibqghu jipprattikaw ir-religjon taghhom. Fil-Mosta l-awtoritajiet ekklezjastici offrew disa’ postijiet bejn knejjes, kappelli u bini iehor. Kull post kellu kalkolu ta’ kemm jesa’ nies bil-wieqfa. Dawk imsejha knejjes fil-lista kienu dawn: Ta’ Wejda (40 ruh), San Anard (50 ruh), San Anton Abbati, Ta’ l-Isperanza u San Silvestru (80 ruh kull wahda). Il-kappelli fit-tarf tar-rahal kienu: Tal-Kuncizzjoni u Santa Margerita (50 ruh kull wahda). Bini iehor offrut kien l-oratorji tas-subien u tal-bniet (10 kmamar kull wiehed).¹⁹

Ma’ dawn, l-awtoritajiet civili wkoll krew postijiet ohra fil-Mosta biex jakkomodaw lil dawk bla dar. Minn cirkulari²⁰ li hareg il-gvern jidhru numru ta’ postijiet fil-Mosta riservati bhala centri ghar-refugjati (Tab. 1).²¹ Dawn kienu jghoddu disa’ postijiet.

Tab. 1 (p.169)
Post	Nru ta’ refugjati	Kera fis-sena
225, High Str. (Oratory)	28	£10 + konsum ta’ l-ilma
190, High Str.	6	£10 + konsum ta’ l-ilma
175, Eucharistic Congress Rd.	7	£9 + konsum ta’ l-ilma
55, Eucharistic Congress Rd.	vojt	£12.10 ghall-emergenza
8, Curate Calleja Str.	11	£ 8
22, Curate Calleja Str.	hadd	£8 ghall-emergenza
31. St John Str.	3	£18
38, St John Str.	12	£11
bla numru, Constitution Str.	10	£20

(p.170) Kien hemm imbaghad tmien postijiet biex jakkomodaw familji li sfaw bla dar jew li kienu nhargu minn darhom (Tab. 2).²²

Tab. 2 (p.170)
Post	Kera fis-sena
161, Congress Rd.	£7
78, Gafa Str.	£9
64/5, Gafa Str.	£25
kamra bla numru, Constitution Str.	£3.10
173, Tower Str.	£8
16, Cassar Str.	£16
28, Short Str.	£7
3, St Margaret Str.	£10

Protection Regions

Decizjoni ohra li ttiehdet biex nies fil-bzonn waqt il-gwerra jkunu mghejjuna ahjar, kienet li Malta nqasmet f’regjuni u kull wiehed minn dawn tpogga taht regional protection officer. Il-Mosta kienet taghmel parti mir-Regjun tat-Tramuntana.

Ix-xoghol tal-protection officer kien varju. Kien jghin lil dawk li jitilfu darhom biex isibu akkomodazzjoni alternattiva, johrog permessi ghal bzonnijiet partikulari bhat-thaffir ta’ kmamar fix-xeltrijiet, u jara li l-popolazzjoni tar-regjun tieghu jkollha l-bzonnijiet bazici ta’ ikel u hwejjeg.²³ Kull regional protection officer kellu ufficcju u l-personal ghall-koordinament ta’ dawn il-bzonnijiet u ohrajn fir-regjun tieghu. Imbaghad kien hemm ufficcju iehor f’kull centru li jaghmel parti mir-regjun. Ghalhekk, fir-Regjun tat-Tramuntana, kien hemm ufficcji fil-Mosta, in-Naxxar, Hal Gharghur, l-lmgarr, il-Mellieha u San Pawl il-Bahar.²⁴

Ir-Regjun tat-Tramuntana, li l-Mosta kienet taghmel parti minnu, biddel (p.171) l-istruttura tieghu kemm-il darba matul is-snin tal-gwerra. Bejn Gunju 1940 u t-30 ta’ Jannar 1941 kien iffurmat minn Hal Gharghur, il-Mellieha, il-Mosta, l-Imgarr, in-Naxxar u San Pawl il-Bahar. Mil-31 ta’ Jannar 1941 sal-31 ta’ Lulju 1942 zdiditlu mieghu Kemmuna, biex imbaghad mill-1 ta’ Awissu 1942 regghet tnaqqset Kemmuna.²⁵

Ta’ min jghid ukoll li l-Mosta ma kinitx ikkunsidrata bhala zona ‘perikoluza’ ghax tpoggiet taht protection officer (PO) go regjun taht regional protection officer (RPO). Iz-zoni kkunsidrati perikoluzi kienu jaqghu taht district commissioners jew assistant district commissioners. Dawn il-kummissarji saru kollha RPO jew PO mill-1 ta’ Awissu 1942.²⁶ Iz-zoni li kellhom district commissioner kienu hamsa: il-Kottonera, il-Hamrun, il-Marsa, Tas-Sliema, u l-Belt Valletta.²⁷

L-ewwel RPO li kellu f’idejh ir-Regjun tat-Tramuntana kien l-Imhallef Harding. Dan okkupa l-pozizzjoni bejn is-17 ta’ Gunju 1940 u l-21 ta’ Jannar 1941. Warajh ha l-inkarigu l-Markiz Barbaro di San Giorgio. Il-PO ghall-Mosta mbaghad, kien Dott. O.F. Gollcher LL.D. li ha l-pozizzjoni f’Gunju 1940.²⁸

L-RPO tar-Regjun tat-Tramuntana kellu l-ufficcju tieghu f’numru 325B, St Paul’s Street, San Pawl il-Bahar. Kellu jghinuh staff ta’ erbgha min-nies. Is-segretarju tar-Regional Relief Committee kien Paul V. Galea.²⁹ L-ufficcju tal-PO tal-Mosta kien jinsab f’Mustina, Constitution Street, u l-gvern kien ihallas kera ta’ (p.172) £18 fis-sena ghalih.³⁰ Dan l-ufficcju kellu staff ta’ 11-il ruh. Kull membru kellu xoghol specifiku. Carmel Chetcuti kien jiehu hsieb jassenja l-kwoti tad-dqiq u l-fuel lill-furnara, iqassam il-pitrolju u jzomm ir-registri tal-pitrolju. Joseph Christie kellu f’idejh it-tqassim tal-hobz ta’ emergenza, jzomm ir-registri tal-halib, jiehu hsieb tal-halib u bzonnijiet specjali ohra u jiehu hsieb xi formoli specifici. Josephine Vella Gatt kienet tiehu hsieb lt-trasferimenti, timla xi formoli specifici, tibghat l-istatistika tal-popolazzjoni, registrazzjonijiet ta’ l-Ingilterrra (U.K. registrations), tittajpja, tiehu hsieb l-exit permits, u xoghol iehor ta’ l-ufficcju. Assunta Galea kienet tiehu hsieb timla l-kartuna tar-razzjon, il-biljetti ta’ l-emergenza ghall-ikel, il-kupuni tal-pitrolju, ir-roster tal-hwienet tal-merca u tal-haxix, taghmel xoghol ta’ ttajpjar u xoghol iehor ta’ l-ufficcju. Annie Grech imbaghad kienet izzomm ir-registri tal-hobz, tiehu hsieb il-formoli ghall-hobz, formoli ta’ registrazzjoni, formoli ghal-laham, tiffajlja l-korrispondenza, timla l-formoli msejha ‘M.R.F.’ u ‘Loss of Income,’ xoghol ta’ ttajpjar u xoghol iehor ta’ l-ufficcju. Dawn l-ufficjali kien jghinhom Joseph Sciberras li kien jaghmel xoghol generali ta’ l-ufficcju. Il-Protection Office tal-Mosta kellu wkoll impjegati ohra. Salvatore Pizzuto kien shelter supervisor u Michael Falzon u Joseph Busuttil kienu shelter wardens, ilkoll jiehdu hsieb il-kripta tal-knisja tal-Mosta li kienet tintuza bhala xelter. Kien hemm ukoll Carmela Sammut, il-fattiga ta’ l-ufficcju, u Carmel Scicluna li kien scout messenger.³¹ Jidher car li x-xoghol tal-Protection Office tal-Mosta kien wiehed vast ghax ried ilahhaq ma popolazzjoni li ma kinitx zghira u li kibret bil-migja tar-refugjati li gew ifittxu kenn fir-rahal. Ic-cifra kienet titla u tinzel maz-zmien imma kienet ddur madwar is-7,000 ruh.

(p.173) U l-Mosta ma kellhiex biss PO, li kien Dott. Gollcher, izda kellha wkoll assistant protection officer. F’Lulju ta’ l-1940 dan kien Dott. F. Apap Bologna LL.D. Dawn l-ufficjali kellhom jiehdu zewg guramenti li kienu l-Gurament ta’ l-Ufficcju u l-Gurament ta’ Lealta.³²

Minn listi ufficjali ohra, nafu li barra l-RPO, ir-Regjun tat-Tramuntana kellu deputy RPO li kien Joseph Mercieca. Nafu wkoll li l-assistent PO tal-Mosta f’xi zmien inbidel u sar J.M. Pace.³³ Fl-1942 l-RPO kien jithallas £400 fis-sena filwaqt li l-PO li kellu responsabilta ta’ bejn 6,001 u 8,000 ruh (bhal dak tal-Mosta) kien jigi mhallas £275 fis-sena.³⁴

Special Constabulary

Fl-10 ta’ Mejju 1940 gie mwaqqaf korp gdid biex jghin lill-Pulizija ta’ Malta. Dan kien imsejjah Special Constabulary. Sezzjoni minn dan il-korp kienet (p.174) l-‘Anti-Parachutists Section.’ Persuni minn kull belt u rahal gew ingaggati f’dan il-korp li kien maghruf fil-qasir bhala ‘Specials.’ Dan il-korp kellu l-ufficjali tieghu. B’kollox kien hemm 53 spettur u l-bicca l-kbira ta’ dawn kienu gejjin mid-Dipartiment ta’ l-Edukazzjoni u kienu kapijiet ta’ skejjel.³⁵ Mill-Mosta kien hemm tliet spetturi li kienu parti minn dan il-korp. Dawn kienu Nazzareno Abela li kien joqghod Rotunda Square, Salvatore Gatt minn Eucharistic Congress Road, u Joseph Sciberras minn Ponsonby Street.³⁶

L-Air Raid Precautions

Korp imponanti hafna fix-xoghol kbir li kien inqala’ bil-gwerra kien l-Air Raid Precautions (ARP). L-organizzazzjoni ta’ dan il-korp kienet b’tali mod li kien hemm Centru ta’ l-ARP kwazi f’kull zona jew distrett ta’ Malta. Kull wiehed minn dawn ic-centri kien responsabbli mill-ibliet u l-irhula u art ohra li taqa’ taht il-kontroll tieghu. Kien hawn 18-il centru ta’ l-ARP fil-gzira ta’ Malta, u Ghawdex kellu l-ARP tieghu wkoll. Il-Mosta kienet wahda mic-centri ta’ l-ARP.³⁷

Ic-Centru tal-Mosta kien taht il-kmand ta’ supretendent ta’ l-ARP. Ghalhekk il-Mosta kienet tikkoordina erba’ skwadri ta’ l-ARP. Kull wahda kienet maghmula minn surgent u tmienja min-nies. Fuq l-erba’ skwadri flimkien kellek surgent maggur, u kulhadd taht is-supretendent. Dan it-tim kien jiehu hsieb ir-Regjun tat-Tramuntana li kien jikkonsisti fil-Mosta, in-Naxxar, Hal Gharghur, San Pawl il-Bahar, l-Imgarr, il-Mellieha u l-art kollha tal-madwar.³⁸ F’korrispondenza bejn id-Dipartiment ta’ l-ARP, li dak iz-zmien kien fl-Istitut Bugeja, fil-Hamrun, u s-segretarju tal-Kumitat Distrettwali tal-Mosta, inghatat f’Lulju 1940 lista ta’ persuni mill-Mosta, irgiel u nisa, li kienu registrati (p.175) mac-Centru ta’ l-ARP tal-Mosta. Dawn l-air raid wardens kienu jghoddu 21 ragel u 14-il mara (Tab. 3).³⁹

Tab. 3 (p.175)
IRGIEL
Numru ta’ l-identita	Isem	Indirizz
286	Edgard Borg	47, Bridge Str.
506	Anthony Attard	71, Gafa Str.
507	Vincent Borg	39, Tower Str.
510	Paul Chetcuti	20, Girolamo Cassar Str.
511	Pasquale Galea	199, Strada Reale
512	G.M. Galea	466, High Str.
514	Sebastian Gatt	270, Strada Reale
517	Carmelo Saliba	3, Callus Str.
518	Salvatore Sammut	37, Eucharistic Congress Rd.
519	John Sant	147, High Str.
741	Isaac Vella	1, Eucharistic Congress Rd.
742	Giuseppe Fenech	42, Tower Str.
743	Nazzareno Camilleri	Eucharistic Congress Rd.
744	Carmelo Galea	Eucharistic Congress Rd.
745	Abraham Vella	22, Eucharistic Congress Rd.
746	Giuseppe Borg	39, Tower Str.
747	Benjamin Vella	19D, Eucharistic Congress Rd.
748	Joseph Muscat	52, Eucharistic Congress Rd.
749	Paul Sammut	37, Eucharistic Congress Rd.
750	Ganni Borg	-
751	G.M. Psaila	23, Callus Str.
	Victor Catania	(Sliema 816) 17, Callus Str.
NISA
Numru ta’ l-identita	Isem	Indirizz
752	Grazia Abela	‘Sylvia’, Rotunda Square
753	Salvina Muscat	52, Eucharistic Congress Rd.
754	Carmela Scicluna	373, Strada Reale
755	Paola Tanti	79, Tower Str.
756	Concetta Camilleri	41, Tower Str.
757	Giovanna Gatt	Eucharistic Congress Rd.
758	Catarina Gatt	Curate Calleja Str.
759	Giuseppa Gatt	Eucharistic Congress Str.
760	Maria Ass. Sammut	12, Tower Str.
761	Giovanna Schembri	55, Old Mill Str.
762	Paulina Sammut	Tower Str.
763	Grazia Gauci	24, Old Mill Str.
764	Grazia Camilleri	123, Strada Reale
765	Paolina Gatt	Eucharistic Congress Rd.

Ic-Centru ta’ l-ARP tal-Mosta kien taht il-kmand ta’ supretendent. Mit-twaqqif tac-Centru sal-bidu ta’ l-1942 dan kien Joseph Galea. Imbaghad mis-17 ta’ Frar 1942 gie appuntat minfloku Anthony Woods. Dan kien serva qabel (p.176) fiz-Zurrieq u fil-Belt Valletta.⁴⁰ Wara s-supretendent, fl-ordni tal-kmand, kien hemm surgent maggur. Sa Awissu 1940 jidher li dan kien Carmelo Meli, li meta rrezenja, ha postu Joseph Fenech mill-Mosta b’effett mis-26 ta’ Awissu 1940.⁴¹ Warajh, mhux aktar tard mill-bidu ta’ l-1942 kien hemm is-Surgent Maggur Scalpello.⁴²

Jidher li ghall-bidu tal-gwerra l-air raid wardens (ARW) kienu ghadhom mhux mghammrin b’dak kollu mehtieg ghal xogholhom. Fis-17 ta’ Gunju 1940 membru ta’ l-ARW mic-Centru tal-Mosta kiteb lil-ARPO ta’ Malta, P.W. Samson, li l-ARP tal-Mosta kienu ghadhom ma rcevewx t-taghmir protettiv. Dan kien jikkonsisti f’elmu, respiratur civili u l-faxxa li tintlibes mad-driegh. Il-kittieb ta’ l-ittra Imenta li kull meta talbu dawn l-oggetti lil nies fl-awtorita, dejjem (p.177) qalulhom li ma kienx hemm. Fl-ahhar, hu staqsa ghaliex huma kienu l-unici nies li ma kellhomx dawn in-necessitajiet.⁴³

Ghalkemm it-taghmir kien forsi nieqes ghall-ewwel, il-paga ta’ l-air raid wardens kien sar sforz biex tithallas regolarment. Ghallinqas hekk turi ittra tad-Dipartiment ta’ l-ARP bazat fl-Istitut Bugeja lis-supretendenti tac-centri li nkitbet fil-5 ta’ Novembru 1940. Is-supretendenti kienu jigbru huma l-hlas dovut lill-istaff taghhom. Kien ikun perikoluz ghal Malta li kieku s-supretendenti kollha kellhom imorru fl-istess hin fil-Kwartieri Generali ghall-pagi. Ghalhekk ic-centri gew moghtija l-hinijiet specifici meta kellhom jigbru l-flus. Hekk, is-supretendenti ta’ Tas-Sliema, il-Furjana, il-Baviera, il-Marsa, Haz-Zabbar u l-Mosta, kellhom jigbru l-pagi bejn is-1.00 p.m. u 2.00 p.m. u sas-2.30 p.m. kellhom ikunu lura fic-centru taghhom. Imbaghad imorru s-supretendenti ta’ l-Imsida, il-Liceo, Hal Tarxien, il-Kottonera u l-Hamrun, bejn is-2.30 p.m. u l-4.00 p.m. u li ma kellhomx jitilqu mic-centru taghhom qabel is-2.30 p.m.⁴⁴

Naturalment il-Kwartieri Generali ried ikun jaf kemm kellu jghaddi flus lil kull supretendent kull darba li jsir il-hlas. Ghalhekk, biex il-lista ta’ dawk li se jithallsu, u l-ammont, tasal ghand pagatur, fl-1940 kienet tfasslet sistema skond l-esigenzi tal-mument. Billi fil-bidu tal-gwerra setghu jutilizzaw despatch rider wiehed biss, dan kellu jdur ic-Centri kollha, hu wahdu, u fi ftit sighat. Dan id-despatch rider kien jibda mic-Centru ta’ Haz-Zabbar fis-7.15 a.m. u jigbor il-lista tal-hlas biex jibqa sejjer il-Kottonera, Hal Tarxien, il-Marsa, il-Furjana, il-Birgu, il-Berga ta’ Franza, il-Berga tal-Baviera, il-Liceo u jasal il-Hamrun. Hawn ihalli l-informazzjoni migbura fil-Kwartieri Generali. (p.178) Imbaghad jitlaq lejn il-Mosta, Tas-Sliema, l-Imsida u jerga jiddepozita l-listi tal-hlas ta’ dawn ic-centri fil-Kwartieri Generali sa mhux aktar tard mill-10.30 am.⁴⁵

Fost l-Istaff ta’ ARP kien hemm l-ufficjali medici. Dawn it-tobba fl-1942 inghataw sistema ta’ frank u frank tal-mard, kollu mhallas. Dawn kienu se jibdew igawdu minn 30 gurnata frank tal-mard fis-sena u 12-il jum frank fis-sena wara li jkunu wettqu sitt xhur servizz. Naturalment ebda centru ma seta jibqa’ minghajr tabib. Ghalhekk ic-centri gew migbura (p.179) tnejn tnejn u t-tabib li ma jkunx frank jissostitwixxi lill-kollega tieghu li jkun hareg bil-vaganzi filwaqt li jibqa’ jiehu hsieb ukoll iz-zona propja tieghu. Il-Mosta giet imsiehba mar-Rabat ghall-fini ta’ din l-iskema.⁴⁶

Ix-xoghol tal-ARP kien importanti hafna fl-istruttura ta’ l-organizzazzjoni kollha u ghalhekk ried ikun ta’ l-oghla efficjenza. Mela sa mill-bidu tal-gwerra, ghajnejn l-awtoritajiet kienu jkunu fuq kull centru biex jaraw li l-operat tieghu jilhaq il-livell mehtieg. Minn korrispondenza ta’ Settembru 1940 nafu li c-Centru tal-Mosta gie avzat li se ssirlu spezzjoni nhar id-9 ta’ Ottubru ta’ dik is-sena fis-7.30 a.m. Gie indikat x’kienu l-aspetti mix-xoghol ta’ ARP li se jigu ezaminati. Dawn kienu: id-drill ta’ l-iskwadra; drill bl-istrecer u l-immaniggar prattiku tal-feruti; id-drill tar-respiratur; u l-immaniggar tal-feruti, infaxxar u splinting filwaqt li jkunu milbusa l-izvali tal-lastiku, l-ingwanti u r-respiratur ghal kontra l-gass.⁴⁷

L-efficjenza kienet essenzjali u l-iskwadri mic-Centri ta’ l-ARP ta’ Hal Tarxien, Haz-Zabbar u l-Mosta kellhom struzzjonijiet qabel bdiet il-gwerra f’Malta li setghu joperaw biss fiz-zoni tal-vicin, jigifieri f’dawk abitati, u kellhom jahdmu f’kooperazzjoni shiha mal-Pulizija u l-iSpecial Constables.⁴⁸

Fost l-istaff ta’ l-ARP kien hemm numru ta’ ghalliema mill-Mosta. Skond is-Supretendent Joseph Galea tac-Centru tal-Mosta, dawn l-ghalliema offrew l-ghajnuna taghhom. Galea assenjalhom xoghol ta’ l-ewwel ghajnuna.⁴⁹ Dawn l-ghalliema gew integrati f’erba’ gruppi ta’ ARP, tnejn ta’ l-irgiel u tnejn tan-nisa (Tab. 4).⁵⁰

Tab. 4 (p.178)
IRGIEL
L-Ewwel Grupp
Telefonista	GioMaria Galea
Messaggier	John Sant
Jilqghu n-nies	Paul Sammut, Salv Sammut, Joe Muscat
Infermieri	Vincent Borg, Carmelo Saliba, Isaac Vella, Sebatian Gatt
Jiehu hsieb il-boiler	Giuseppe Vella
It-Tieni Grupp
Telefonista	Paul Chetcuti
Messaggier	Nazzareno Camilleri
Jilqghu n-nies	GioMaria Psaila, Antonio Attard, Carmelo Galea
Infermieri	Benjamin Vella, Abraham Vella, Pasquale Galea, Giuseppe Borg
Jiehu hsieb il-boiler	Ganni Agius
NISA
L-ewwel Grupp
Kap	Giovanna Gatt
Infermieri li jilqghu n-nies	Catarina Gatt, Concetta Camilleri
Infermieri	Giuseppa Gatt, Carmela Scicluna
Skrivani	Grazia Abela, Maria Assunta Sammut
It-Tieni Grupp
Kap	Giovanna Schembri
Infermieri li jilqghu n-nies	Grazia Gauci, Paolina Sammut
Infermieri	Paola Tanti, Grazia Camilleri
Skrivani	Salvina Muscat, Paolina Gatt

Minn dawn l-34 membru ta’ l-ARP assenjati mac-Centru tal-Mosta, 26 minnhom kellhom certifikati (p.180) tas-St. John’s Ambulance Brigade fl-ewwel ghajnuna. Is-Supretendent Galea ddikjara f’Gunju ta’ l-1940 li minghajr dawn in-nies kwalifikati, ic-Centru tal-Mosta ma kienx jista’ jiffunzjona.⁵¹

Jidher li l-ARP tal-Mosta kellhom problema partikulari li aftettwat l-operat taghhom fil-qadi ta’ dmirijiethom. Din il-problema mill-ewwel giet enfasizzata mis-Supretendent Galea. Fl-ittra tat-13 ta’ Gunju 1940 lill-awtoritajiet, hu qal li l-Mosta jidher li kienet qisha ‘l boghod minn kullimkien u minsija fix-xoghol ta’ l-ARP. Josserva li s-sireni ma jinstemghux, u l-murtaletti li kienu jigu sparati bhala sinjali kienu jahsbuhom bumbardamenti u s-sinjal ta’ l-"All Clear" kien jintbaghat permezz ta’ telefonata mill-ghassa tal-pulizija tan-Naxxar. Izda dan kien idum hafna ma jasal. Galea qal li s-soluzzjoni kienet li jitwahhal sett tar-Rediffusion (cable radio) fic-Centru ta’ l-ARP tal-Mosta. Jekk dan ma jsirx, is-supretendent hass li ma kienx jista jaqdi d-doveri mitfugha fuqu.⁵² L-argument ta’ Galea kien li minhabba li l-avvizi ta’ attakk mill-ajru u li l-attakk spicca kienu jixxandru fuq ir-Rediffusion, b’sett imwahhal fic-Centru kien ikun jaf mill-ewwel bis-sitwazzjoni attwali.

Jidher li xi hadd kien haseb li fuq in-naha l-ohra tat-triq li fiha kien jinsab ic-Centru ta’ l-ARP li kien fl-iskola primarja tal-Mosta, kien hemm sett tar-Rediffusion. Dan naturalment seta jiffacilita li jitwassal is-servizz ghall-faccata l-ohra tat-triq u hekk jidhol is-servizz fic-Centru tal-Mosta. Madankollu, il-kumpanija Rediffusion Broadcast Relay Service (Malta) Limited, ghamlitha cara li dan ma setax ikun. Il-kumpanija ddikjarat li fil-Mosta ma kienx hemm installat sett tar-Rediffusion imkien. Barra dan, lanqas setghu jwahhlu loudspeaker zghir fic-Centru ghax dan ma kienx jahdem (p.181) flimkien mal-loudspeaker kbir li kien installat fil-pjazza tal-Mosta u li kien iservi biex jixxandru l-ahbarijiet.⁵³ Dan il-loudspeaker kien imwahhal faccata ta’ l-ufficcju parrokkjali u kien jintuza biex jaghti l-informazzjoni lill-pubbliku.⁵⁴

Mill-Istitut ta’ Fra Diegu, il-Hamrun, l-awtoritajiet baqghu jsostnu li kellu jitwahhal sett tar-Rediffusion fic-Centru tal-Mosta. Biex isahhu l-argument, gibdu l-attenzjoni tal-maniger tar-Rediffusion (il-kumpanija kellha l-ufficcji taghha gewwa Vincenti Buildings, il-Belt Valletta) li fil-fatt kien hemm sett tar-Rediffusion fil-Mosta. Dan kien qieghed f’posta militari minn fejn jintbaghtu s-sinjali u li kienet tinsab fid-distrett tal-Mosta. Kien hemm fiha surgent u tliet suldati biss u dawn installawlhom sett tar-Rediffusion billi wzaw il-linja tat-telefon li kien hemm. Ma setghetx issir xi haga simili, staqsew ta’ l-ARP fic-Centru tal-Mosta, fejn kien hemm madwar 40 ragel li ma kellhom ebda mezz ta’ zvog?⁵⁵ Ir-risposta kienet li l-kumpannija ma setghet taghmel xejn ghal dawn in-nies tal-Mosta jekk l-ARP ma jirnexxilhomx igibu linja tat-telefon u amplifajer. Il-maniger tal-kumpanija ghalaq il-korrispondenza billi informa lill-ARP li l-iskema ghall-estensjoni tar-Rediffusion ghall-Mosta kienet se tkun approvata dalwaqt. Kif tkun approvata hu kien jirranga biex jinstalla s-servizz fic-Centru ta’ l-ARP tal-Mosta.⁵⁶ Ghalhekk ic-Centru kellu jistenna sakemm is-servizz seta’ jinghata, sitwazzjoni li holqot diffikultajiet lil dawn l-air raid wardens fix-xoghol taghhom. Kellhom jibqghu jiddependu fuq mezzi xejn efficjenti biex ikunu jafu s-sitwazzjoni attwali ta’ bumbardament mill-ajru.

Ghalkemm forsi l-membri ta’ l-ARP tal-Mosta setghu hassewhom minsija jew imwarrba f’dan il-kaz partikulari, zgur (p.182) li l-oghla awtoritajiet tal-gvern kienu jfakkru lil dawn il-wardens li huma ma nsewhomx. Kien fis-17 ta’ Ottubru 1940 li l-gvernatur innifsu ghamel zjara allarrieda fic-Centru fit-3.15 p.m. Il-Gvernatur Dobbie, akkumpanjat minn martu, spezzjona l-membri li kienu skjarati ghall-okkazjoni u staqsihom fuq is-servizz taghhom u kemm kienu ilhom fl-ARP. Is-Supretendent Divizjonali Galea rrisponda ghalihom u informa lill-gvernatur li n-nies tieghu kienu ghamlu kors fid-dekontaminazzjoni u l-ewwel ghajnuna u li whud minnhom kienu minn ta’ l-ewwel li nghaqdu mad-Dipartiment ta’ l-ARP. Ghall-mistoqsija ta’ Dobbie dwar kemm kien ilu mwaqqaf l-ARP, Galea irrisponda li dan id-Dipartiment kien beda jiffunzjona mill-Gwerra ta’ l-Abbissinja ta’ l-1935. Il-gvernatur spezzjona l-kamra tal-konferenzi, il-kwartieri ta’ l-irqad, l-ufficcju, u l-mahzen tac-Centru. Iltaqa’ wkoll mat-tabib tac-Centru.⁵⁷

L-ispezzjoni kompliet billi l-gvernatur staqsa dwar il-parti fejn kienet issir id-dekontaminazzjoni fic-Centru u jekk kinux ippreparati ghal dak li seta’ jinqala fil-futur qarib (issa li l-gwerra kienet bdiet). Is-supretendent irrisponda li kienu se jaghmlu mill-ahjar biex jissodisfaw lill-awtoritajiet u biex jaghmlu dmirhom lejn l-Imperu u lejn Malta. Dobbie staqsa wkoll kif l-ARP tal-Mosta kienu se jghinu jekk jitwaddbu bombi bil-mijiet u jiggarrfu d-djar fiz-zona taht ir-responsabilta taghhom. Ir-risposta kienet li, barra li l-iskwadri jintervjenu malajr, icemplu wkoll il-Kwartieri Generali biex tigi izjed ghajnuna. Wara, il-gvernatur zar ix-xelter li kien qed jithaffer fic-Centru min-nies ta’ l-ARP tal-Mosta ghalihom stess, u barra li wera interess fix-xoghol, kellem lil dawk li kienu qed ihaffru x-xelter. Dobbie ried ukoll informazzjoni fuq xeltrijiet ohra fil-Mosta. Galea (p.183) rrisponda li kien hemm ftit xeltrijiet pubblici fil-Mosta - sitta jew sebgha - u dawn kienu jinsabu fit-toroq principali u kienu jintuzaw minn dawk in-nies li kienu jkunu ghaddejjin minn hemm, u kien hemm ukoll il-knisja parrokkjali. Galea kompla li meta jigi mhabbar attakk mill-ajru, in-nies titlaq tigri biex tistkenn fil-knisja. Dobbie ried idur ix-xeltrijiet u l-knisja parrokkjali u Galea mar mieghu fil-karrozza privata tal-gvernatur. Qabel telaq mic-Centru, Dobbie rringrazzja lill-personal u xtaqilhom ir-risq it-tajjeb.⁵⁸

Ma’ l-ARP hadmu numru konsiderevoli ta’ nies. Interessanti li ma kienx hemm biss adulti imma wkoll xi zghazagh. Insemmu liz-zewg skawts Mostin Charles J. Vella u Emidio Fenech li ta’ 14-il sena kienu jaghmlu xoghol ta’ operaturi tat-telefon fic-Centru tal-Mosta fi zmien is-Supretendent Woods.⁵⁹

Bil-qtugh il-qalb b’kollox, ma tistax tghid li l-membri ta’ l-ARP tal-Mosta ma kinux ihossuhom parti mill-isforz komuni li Malta kienet qed taghmel f’din il-gwerra. Tant hu hekk li ma baqghux lura biex jikkontribwixxu anki bi flushom ghall-bzonnijiet ta’ haddiehor. U jekk kien hemm fond li kien ifakkar il-vittmi tal-gwerra, dan zgur kien il-Poppy Day Fund. Ic-Centru tal-Mosta kkontribwixxa 16s. 5d. fil-gabra tas-sena 1941.⁶⁰

Ic-Centru ta’ l-ARP tal-Mosta

Bhal f’postijiet ohra, l-ARP kellhom ukoll Centru fil-Mosta. Dan kien fl-iskola primarja tal-gvern fi Triq Grognet. Din l-iskola⁶¹ kienet tintuza bhala post ta’ dekontaminazzjoni u l-ewwel ghajnuna, fost funzjonijiet ohra.⁶² Il-bini ta’ l-iskola kellu jittiehed fil-bidu tal-gwerra u gie mqassam f’sezzjonijiet biex jaqdi bzonnijiet medici u klinici li setghu jinqalghu matul l-attakki u (p.185) l-konsegwenzi taghhom.

Pjanta fl-Arkivju Nazzjonali ta’ Malta turi dan b’mod car.⁶³ Ma’ dan ic-Centru thaffer ukoll xelter ghall-uzu mill-istess staff ta’ l-ARP. Ix-xoghol nbeda fis-16 ta’ Awissu 1940 u kien lest sal-15 ta’ Dicembru ta’ l-istess sena. Ix-xoghol ta’ thaffir sar mill-iskwadra ‘D,’ wahda mill-iskwadri ta’ l-ewwel ghajnuna u dekontaminazzjoni. Dan ix-xelter thaffer fil-bitha fil-vicinanzi tal-logga ta’ l-iskola. Il-haddiema li haffru x-xelter kienu nies li kellhom is-sengha ta’ minaturi u kienu hadmu mal-militar qabel ingaggaw ma’ l-ARP. Hadmu waqt il-hin liberu taghhom u wzaw l-ghodda personali taghhom. B’hekk l-ispejjez kienu minimi u kien ikkalkolat li ghalkemm intefqu biss £7, ix-xoghol li sar kien fil-fatt jiswa £120. Is-Supretendent Galea ta’ l-ARP tal-Mosta talab lill-awtoritajiet biex juru xi forma ta’ apprezzament lejn dawn in-nies. Issuggerixxa li jinghataw tlitt ijiem vaganza bi hlas. Jidher li din il-proposta giet accettata mill-awtorita.⁶⁴

Dan ix-xelter, li d-dahla tieghu kellha forma ta’ kurutur imhaffer fl-art b’saqaf ohxon forma ta’ arkata fuqu,⁶⁵ ma kienx (p.186) progett ghal xejn ghax il-Mosta hadet sehemha mill-bombi u l-ghadu u lanqas l-iskola/Centru ma helsitha. Kien nhar it-12 ta’ Gunju 1942 fit-3.20 p.m. li c-Centru ta’ l-ARP intlaqat b’bomba High Explosive (HE). Sewa x-xelter ghax, ftit qabel, is-supretendent tac-Centru kien ta’ ordni lill-istaff biex jinzlu fih. Ftit hin wara bomba laqtet l-iskola u farrket parti minnha. Ma’ l-incident is-supretendent sejjah lill-PDR Nru. 59 E. Sammut, li kien qieghed fuq il-bejt jaqdi dmiru ta’ spotter biex jara jekk dan kienx intlaqat. Sammut irrisponda lura u b’hekk wera li ma kellu xejn. Wara l-ARP dahlu fil-bini ta’ l-iskola u sabu zewgt irgiel ta’ l-iskwadra tad-demolizzjoni mirduma. Dawn inhargu u nghataw l-ewwel ghajnuna mill-ufficjal mediku. Wiehed miz-zewg midruba miet aktar tard fl-isptar.⁶⁶

F’dan l-istess attakk ic-Centru ha n-nar u ghalhekk l-istaff ta’ l-ARP organnizzaw katina ta’ bramel u tfew in-nar f’qasir zmien. Minhabba t-tigrif il-klinika kienet inaccessibbli, izda wara li tnaddaf il-passagg ghaliha, regghet bdiet tiffunzjona. F’dan l-istess incident inqerdu wkoll l-ambulanza u karozza tac-Centru.⁶⁷

L-iskola tal-Mosta baqghet tintuza bhala Centru ta’ l-ARP sat-30 ta’ Settembru 1943. Minn dik id-data l-iskola regghet bdiet taqdi l-funzjonjiet edukattivi li kienet inbniet ghalihom. Inzammu biss temporanjament zewgt ikmamar biex jitpogga xi ekwipaggament fihom. Sadattant, in-nies ta’ l-ARP gew provduti b’post alternattiv fdar privata.⁶⁸

Ftit wara li l-ARP taw lura l-iskola lis-surmast Sammut, dan irrapporta lid-Dipartiment ta’ l-Edukazzjoni xi tkissir li kien sab. Hu osserva li kien hemm seba’ toilet seats nieqsa, w.c. minnhom kien miksur, u kwazi il-fittings kollha ta’ l-elettriku, bhal swiccijiet u apparat (p.187) iehor, kienu nieqsa.⁶⁹

Naturalment dan l-ilment spicca lid-Dipartiment ta’ l-ARP fl-Istitut ta’ Fra Diegu fil-Hamrun. Dan id-Dipartiment ccara l-pozizzjoni tieghu. Dwar is-sedili tad-w.c., qal li dawn is-seba’ kienu se jithallsu. Dwar id-w.c. miksur, dan gralu hekk ghax bomba splodiet 20 jarda ‘l boghod minnu. Ix-xoghol ta’ tiswija kellu jsir mid-Dipartiment tax-Xogholijiet Pubblici (PWD). Dwar il-fittings ta’ l-elettriku, skond id-Dipartiment ta’ l-ARP, dawn kienu ttajru meta l-post infetah bil-qawwa tal-bumbardament li sofra. U fuq kollox, zied l-ufficjal ta’ l-ARP, l-iskola kienet intuzat ukoll mill-militar u min-nies tad-Demolition and Clearance.⁷⁰ Suldati mir-Royal Artillery kienu juzaw l-iskola biex jistriehu u jorqdu meta ma kinux duty. Stakkament zghir minn dan ir-rigment kienu jaghtu servizz fil-Mosta billi fost xoghol iehor, jimmaniggaw pozizzjoni tal-maxingan li kienet tinsab fuq art vicin fejn illum hemm Vjal Indipendenza u li fi zmien il-gwerra ma kenitx mibnija. Dwar tad-Demolition and Clearance, dawn kienu jokkupaw ukoll dar fi Triq il-Kungress Ewkaristiku. Meta dahlu fiha l-ewwel darba sabu nassa kbira li min kien hemm qabel ghamilha ghal kontra s-serq. Kienet nassa tonda maqsuma fi tnejn u bis-snin li meta tintrifes tinghalaq fuq dak li jkun u jinqabad hemm fiha.⁷¹

L-iskola primarja giet mehlusa ghal kollox mill-uzu tal-gwerra fit-8 ta’ Jannar 1944, meta l-ahhar zewgt ikmamar gew zvojtati wkoll.⁷² Hekk l-iskola issa kienet kollha ta’ l-ghalliema u l-istudenti taghhom.

Kien propizju li dawn iz-zewgt ikmamar gew moghtija lura ghax in-nuqqas taghhom kien qed johloq inkonvenjent kbir lit-tfal u ugigh ta’ ras ikbar (p.188) lis-surmast. Dan jidher car minn rapport li kiteb E.B. Vella wara zjara lill-iskola tas-subien tal-Mosta fl-14 ta’ Dicembru 1943. Emmanuel Benjamin Vella, li dak iz-zmien kien spettur ta’ l-iskejjel, dar ma’ l-iskola u ghen lill-ghalliema f’xi diffikultajiet li kellhom. Ghamel ukoll tahdita lill-istudenti kollha dwar l-Ingliz mitkellem, l-indafa u l-imgieba tajba. Vella mbaghad ghadda biex jispecifika d-diffikulta kbira li kienu qed jesperjenzaw l-istudenti. Sostna li s-surmast kien jonqsu zewgt ikmamar li kienu ghadhom okkupati skond l-esigenzi tal-gwerra. Madankollu, minhabba f’hekk, zewg klassijiet ta’ studenti kienu joqoghdu jew fil-bitha jew ippakkjati fil-kuruturi. Dan l-istat kien isir difficli immens meta jkun il-maltemp. E.B. Vella zied jghid li wahda mill-ommijiet ilmentat mas-surmast li ma riditx li binha, li kien ibati mill-mard tal-kliewi, jinghata taghlim fil-bitha ta’ l-iskola. Is-soluzzjoni, jghid Vella, kienet wahda, dik li l-kmamar uzati bhala mhazen jinghataw lura mill-Ufficcju ta’ l-ARP.⁷³ Appuntu hekk gara f’Jannar 1944, forsi wkoll bis-sahha ta’ dan ir-rapport. Ta’ min jghid li l-ARP tal-Mosta meta hallew l-iskola, fethu c-Centru taghhom f’131, Eucharistic Congress Road, post li qabel kien mahzen ta’ l-ARP.⁷⁴

Attakki mill-ajru

Kien l-10 ta’ Gunju 1940 il-jum li fih Malta dahlet ufficjalment fit-Tieni Gwerra Dinjija, wara li l-Italja kienet iddikjarat gwerra fuq l-lngilterra. L-ewwel attakk fuq Malta sar fil-11 ta’ Gunju u mietu l-ewwel Maltin.⁷⁵

L-ewwel attakk mill-ajru fuq il-Mosta sar il-Hadd, 16 ta’ Gunju fis-2.55 p.m. Skond rapport ufficjali ta’ l-ARP tal-Mosta, bomba HE waqghet fiz-zona tal-grawnd tal-futbol f’Eucharistic Congress Road. Il-wajer ta’ l-elettriku gie maqtugh (p.189) izda ma kienx hemm vittmi. F’dan l-istess attakk gie bbumbardjat ukoll ta’ Qali, u l-mitjar u l-gibjuni f’Ta’ Vnezja. Intefghu erba’ bombi HE li laqtu numru ta’ djar (Nri 8a, 9, u 17) fi Triq San Silvestru vicin l-imtiehen tar-rih. Ma kienx hemm imwiet imma persuna wahda sofriet kommozjoni celebrali u giet salvata tarbija ta’ seba’ xhur minn wahda mid-djar milquta. Il-gvernatur li kien qed jaghmel zjara fil-Mosta mar ukoll fiz-zona msemmija.⁷⁶ Fil-fatt il-General Dobbie kien fuq zjara lic-Centri tal-Malta Volunteer Defence Force u l-Mosta kienet wiehed minnhom.⁷⁷

L-attakki mill-ajru fuq Malta issa kienu bdew. Il-Mosta u l-vicinanzi taghha bdew jiehdu s-sehem taghhom ukoll bil-konsegwenzi li dan kien igib mieghu. Il-Mosta kienet aktar u aktar fil-periklu ghax fl-inhawi taghha kien hemm il-mitjar militari f’Ta’ Qali li kien kontinwament fil-mira ta’ l-ghadu. Dan ircieva attakk wara iehor. Per ezempju fis-17 ta’ Gunju attakkawh fis-6.25 ta’ filghodu fejn 12-il bomba twaddbu fuqu u fil-5.30 ta’ filghaxija fejn sitt bombi ohra nizlu fil-vicinanzi tieghu.⁷⁸ U din kienet storja li rrepetit ruhha gurnata wara l-ohra u xahar wara l-iehor. U jekk bdew nizlin il-bombi zdied ukoll il-periklu ghall-popolazzjoni.

Wahda mill-problemi li nholqu fil-bidu ta’ l-attakki giet propju mill-istess kurzita tan-nies. Fil-bidu tal-gwerra l-Mostin (u l-Maltin) riedu jhossu mill-qrib din l-esperjenza gdida. Per ezempju fl-attakk tat-30 ta’ Gunju 1940 fuq il-gibjun f’Ta’ Qali, sitt persuni weggghu. Biss dan seta’ jigi evitat li kieku dawn ma baqghux fil-berah esposti ghall-bombi ta’ l-ghadu. Sforz il-kurzita, hamsa minnhom kellhom jittiehdu l-Isptar ta’ l-Imtarfa biex jiddewwew.⁷⁹

Din il-problema kienet preokkupanti (p.191) specjalment fl-ewwel xhur tal-gwerra meta n-nies kienu ghadhom ma fehmux bizzejjed il-konsegwenzi serji tal-bombi li bdew nizlin. Is-Supretendent Galea tac-Centru tal-Mosta ghamel rapport wara l-attakk tat-23 ta’ Novembru 1940 fuq din is-sitwazzjoni. L-ewwelnett, Galea stqarr li n-nies intebhu bl-attakk meta nizlu zewg bombi incendjarji u b’hekk biss indunaw li kellhom imorru jsibu kenn. Madankollu, il-problema kienet li anki meta n-nies kienu jaraw jew jisimghu l-murtaletti tad-dawl (maroons) li kien is-sinjal li gej attakk mill-ajru, dawn flok imorru jistkennu, kienu johorgu barra bil-mijiet biex jaraw l-ajruplani. Galea osserva li x-xeltrijiet miftuha mill-gvern kienu qed jintuzaw bhala latrini pubblici. Is-supretendent imbaghad ghadda biex jezamina ghala kien qed jigri hekk. Hu wahhal fir-rapporti li kienu jidhru fil-gazzetti lokali. Galea qal li bhala ezempju tista’ tissemma’ it-Times of Malta li kienet ggib rapporti eccitanti ta’ glied bejn l-ajruplani, it-tigrif ta’ ajruplani nizlin huggiega wahda, u paraxutisti li jaqbzu ghal isfel. Dawn kienu stejjer, sostna Galea, li kienu jheggu lin-nies jiksru l-ordnijiet marbuta ma’ attakki mill-ajru. Galea kkonkluda li dawn l-ispettaturi kollha, jew ajjutanti misthajla, kienu jfixklu x-xoghol ta’ l-ARP. Fil-konkluzjoni, is-supretendent talab lill-ARP jfittxu soluzzjoni ghal din is-sitwazzjoni.⁸⁰

Il-kurzita ma kinitx biss li jaraw l-ajruplani jiggieldu fl-arju. Hafna kienu wkoll imissu b’idejhom dak li l-ajruplani kienu jitfghu. Kien hemm min qaghad ibabas ma’ balal tal-maxingan u wegga’.⁸¹ Ohrajn kienu weggghu b’oggetti li jitwaddbu mill-ajru izda li huma ma jkunux intebhu bihom. Bhala ezempju kien hemm il-kaz tal-bdiewa go ghalqa vicin ta’ Ta’ Qali, li waqt li kienu jimlew hofra f’din l-ghalqa, xi hadd laqat bomba anti-personnel (p.192) bl-imghazqa. Din splodiet u weggghu.⁸² Jew il-kaz ta’ dak li, waqt li kien qed jghabbi t-trakk bis-silla, wegga’ b’bomba anti-personnel.⁸³ U l-kaz ta’ Dun Karm Xiberras li kien joqghod Triq Sant’Antnin u li ndarab minn bomba simili waqt li kien fil-gnien tad-dar tieghu.⁸⁴

Waqt l-attakki mill-ajru kienu jintefghu tipi varji ta’ bombi. Per ezempju, waqt l-attakk mill-ajru tal-11 ta’ Frar 1941 wara nofsinhar, ajruplan ta’ l-ghadu gie milqut u sploda fl-ajru. Dan nizel go l-ghelieqi fit-triq Mosta-Valletta vicin il-grawnd tal-futbol. Mill-ispezzjoni li ghamel Joseph Galea, supretendent ta’ l-ARP, irrapporta li sab kwantita ta’ forom tal-plywood imxerrda ma’ l-erja fejn iggarraf l-ajruplan. Dawm kienu jixbhu l-forma ta’ huta b’zaqq tonda u b’denb ukoll li jixbah lil dak tal-huta. Skond l-opinjoni ta’ Galea, dawn kienu forma ohra ta’ bombi incendjarji maghmula minn injam irqiq li jitwaddbu f’pari. Hu zied fir-rapport tieghu li sab ukoll pajp tal-hadid forma ta’ ‘Z’ li kien jghaqqad zewg kontenituri flimkien.⁸⁵

Madankollu, fil-Mosta, bhal f’kull parti ohra ta’ Malta, l-aktar li batew u garrbu hsara kien mill-bombi mitfugha. Per ezempju, ir-rapport ta’ l-ARP ta’ l-14 ta’ April 1941, jaghti hjiel ta’ dawn l-attakki mill-ajru. Kien il-Hadd, 13 ta’ April. L-attakk thabbar fl-10 ta’ bil-lejl (‘Air Raid Warning’). Dam madwar siegha ghax l-avviz li l-ghadu kien ghadda (Raiders Passed) hareg fil-11 ta’ bil-lejl. L-‘All Clear’ inghata fil-11.05 p.m. Ir-rapport jiddikjara li dak kien l-aghar attakk fuq il-Mosta sa dak il-hin. Mewga wara mewga ta’ ajruplani ta’ l-Assi tefghu bombi madwar ir-rahal tal-Mosta izda ma kienx hemm nies milquta. Jidher li l-mira principali kien il-mitjar ta’ Ta’ Qali. L-ARP taw l-ghajnuna lil wahda mara xiha li kellha xokk hafif (p.193) fuqha bil-hobmbi li waqghu fiz-zona tar-razzett taghha fit-triq Mosta-Rabat, fil-punent tal-Mosta. Ir-razzett taghha laqqat direct hit. Bombi ohra laqtu direttament zewgt idjar fi Triq Sant’Antnin u dar ohra spiccat bla saqaf bil-blast tal-bombi li waqghu. Hdax-il bomba HE nizlu go l-ghelieqi bejn il-Mosta u n-Naxxar. Madwar il-Fortizza tal-Mosta nstab li madwar 40 bomba HE kienu twaddbu. Sbatax ohra kienu twaddbu fuq il-batterija tal-Besbizija. Il-grawnd tal-futbol tal-Mosta laqqat 4 bombi HE fejn erba’ arbli gratilhom hsara u l-wajers ta’ l-elettriku nqatghu minn erba’ postijiet differenti. Fl-ghelieqi f’Ta’ l-Isperanza nizlu 8 bombi HE U razzett laqqat direct hit. Madwar is-searchlight battery ta’ Bingemma twaddbu 4 bombi HE ohra. Naturalment ma setax jonqos li Ta’ Qali jiehu sehemu. Erbghin bomba nizlu madwar l-ajruport imma ma ntlaqtux ajruplani. Intlaqat biss kanun ta’ kontra l-ajruplani izda ma kienx hemm midruba. Xi bombi ohra nizlu vicin San Pawl il-Bahar u l-Mellieha.⁸⁶

Ghalkemm dak l-attakk daqshekk qawwi ma halliex vittmi, attakki ohra, anki jekk izghar, hallew nies midruba u anki mejtin. Nghidu ahna, f’attakk tat-Tnejn, 9 ta’ Frar 1942, li sar madwar l-4.05 p.m., inxtehtu biss hames bombi HE fuq il-Mosta. Kull wahda minn dawn nizlet f’post differenti: f’Eucharistic Congress Road, f’Tower Street, f’Curate Calleja Steet, fi Bridge Street, u hdejn il-mitjar ta’ Ta’ Qali. Hallew 7 mejta (6 minnhom mill-Mosta) u 23 midruba (21 mill-Mosta). Mietu wkoll tlitt irgiel tal-Air Force f’Ta’ Qali. Gew interrotti wkoll is-servizzi ta1 l-elettriku u t-telefon. Dan ir-rapport ifahhar ix-xoghol tat-Tabib Ferdinando Calleja li ta’ l-ghajnuna tieghu kollha lill-ARP.⁸⁷

U dan ma kienx l-aghar mument. Fil-21 ta’ Marzu 1942 fis-2.37 p.m. sar (p.194) attakk mill-ajru b’numru ta’ direct hits. Kienu ntlaqru d-djar minn 42 sa 38, 36 sa 32, 57 sa 41 u 39 sa 31 f’Eucharistic Congress Road. F’Cassar Street intlaqtu djar numri 12 sa 16b u 24 sa 16x. L-aghar li marret kienet Gafa Street. Hawn intlaqtu d-djar minn 60 sa 61, 68 sa 90, 62 sa 74, u 90 sa 85. Imma fuq kollox intlaqat ix-xelter li kien jinsab f’din it-triq. Skond ir-rapport ta’ l-ARP ta’ l-24 ta’ Marzu, kien hemm 68 midruba u 27 mejta.⁸⁸ Ix-xelter ta’ Triq Gafa ma setghax jehlisha kif gieb u lahaq ghax ma ntlaqatx minn bomba wahda izda minn tnejn. Wahda splodiet fil-bokka ta’ naha u l-ohra fil-bokka tan-naha l-ohra, u hekk in-nies ta’ gewwa ma setghu johorgu minn imkien. Kienu nqabdu gewwa bil-konsegwenzi kollha li dan gab mieghu.⁸⁹ Dan kien l-aghar attakk fuq Malta minn meta l-Luftwaffe kienet bdiet tuza lil Sqallija bhala bazi f’Dicembru 1941. F’dak il-jum ta’ Marzu kien hemm attakki kontinwi matul il-gurnata bl-ajruplani Germanizi jattakkaw f’formazzjonjiet ta’ bejn 50 u 75 ajruplan.⁹⁰ Kienet il-Mosta li sofriet l-aktar mill-attakki ta’ dak il-jum.

Ix-xelter ta’ Triq Gafa ma kienx l-uniku (p.195) wiehed li ntlaqat mill-bombi ta’ l-ghadu. Nafu li fl-attakk ta’ l-20 ta’ April 1942 li gara fin-12.30 p.m., intlaqat ix-xelter Nru. 51 ta’ Tower Street. Kienet direct hit fuq id-dhul ghal dan ix-xelter. Fl-istess jum intlaqtu d-djar numri 34a, 35, 36, 41, 42, 43 u 44 f’Curate Calleja Street; il-gnien tas-Sinjura L. Grech Mifsud; numri 89, 90 u 102 ta’ Tower Street; u bomba HE waqghet fit-triq faccata tax-xelter nru 51. F’dan l-attakk, madankollu, ma miet jew wegga’ hadd.⁹¹

Ghall-Mosta, minbarra l-attakk tal-21 ta’ Marzu 1942, li halla tant vittmi tax-xelter ta’ Triq Gafa, kien hemm okkazjoni ohra li wkoll baqghet tissemma’ b’mod specjali. Din kienet id-9 ta’ April 1942 fejn intlaqtet ir-Rotunda tal-Mosta. Fil-knisja f’dak il-hin ta’ l-attakk kien hemm mat-300 ruh. Hadd ma gralu xejn.⁹² U f’dan l-attakk mhux bomba wahda laqtet jew nizlet vicin il-knisja parrokkjali, izda diversi. Il-hsara li saret kienet minima ghalkemm il-koppla kienet giet minfuda minn wahda minn dawn il-bombi.⁹³ Knejjes ohra fil-Mosta ukoll intlaqtu mill-bombi ta’ l-ghadu. Dik tal-Kuncizzjoni (Ta’ Durumblat) li kienet tinsab vicin sew tal-mitjar ta’ Ta’ Qali ggarrfet ghal kollox u regghet inbniet meta spiccat il-gwerra. Dik tal-Vizitazzjoni tal-Vergni Marija (Ta’ Wejda) ukoll sofriet hsara u giet irrangata meta l-gwerra fuq Malta kienet prattikament spiccat.⁹⁴

It-tigrif ta’ bini fil-Mosta kien estensiv mhux hazin. Angelo Dougall, refugjat mill-Isla li kien mar joqghod ghand nanntu l-Imdina, jirrakkonta li meta wasal il-Mosta mill-Imdina ra xena ta’ hafna bini mwaqqa’, herba u tifrik. Dehra, jkompli jghid, ta’ desolazzjoni mill-akbar.⁹⁵

Ix-xeltrijiet

L-attakki mill-ajru kienu qliel, kif diga semmejna, u hallew hafna vittmi. Kien (p.196) fid-19 ta’ Jannar 1942 li l-ewwel pajzana Mostin hallew hajjithom fil-Mosta. Dawn kienu jinkludu membri tal-familji Riolo u Bugeja li kienu jigu minn xulxin. Kienu jghixu f’zewgt idjar f’Eucharistic Congress Road li ntlaqtu mill-bombi ta’ l-ghadu. Mietu wkoll jew weggghu numru iehor ta’ Mostin.⁹⁶

Kien jidher car li f’attakki bhal dawn in-nies kellhom jigu pprovduti b’xi kenn mill-bombi. Id-djar taghhom ma setghux jilqghu kontra dan it-tip ta’ periklu. Madankollu, fil-bidu l-awtoritajiet kienu qalu lin-nies biex juzaw imwejjed b’sahhithom li fuqhom jippakkjaw is-saqqijiet u hekk jistkennu mill-bombi li jitwaddbu. Barra dan, il-gvern baghat periti biex jidentifikaw kmamar fid-djar privati li kienu meqjusa tajba biex joffru protezzjoni u dawn gew imsahha billi tpoggew twavel mas-saqaf mizmuma bil-puntali.⁹⁷

Ghall-bidu tal-gwerra n-numru ta’ xeltrijiet u postijiet ohra ta’ kenn kontra l-attakki kienu ftit. Post li kien beda jintuza mill-ewwel kif bdew nizlin il-bombi, kienet ir-Rotunda tal-Mosta. Fil-fatt, fuq talba ta’ l-arcipriet, l-assistant protection officer u s-supretendent ta’ l-ARP tal-Mosta, l-awtoritajiet ekklezjastici ta’ Malta taw permess biex ir-Rotunda tinzamm miftuha matul il-gurnata. Dan biex isservi ta’ xelter f’attakki matul il-jum. Madankollu, meta fit-12 ta’ Awissu 1940, inghata avviz ta’ attakk fid-9 10 p.m., il-Mostin telqu minn darhom u grew lejn il-knisja biex jistkennu. Sabuha maghluqa u l-pulizija ma setghux jikkontrollaw lin-nies skond ir-Regolamenti tal-Kerfju. Is-Supretendent Galea ta’ l-ARP intalab jghid lill-arcipriet biex jiftah il-knisja. Fir-rapport tieghu Galea stqarr mas-superjuri tieghu li huma qatt ma hasbu li jitolbu li l-knisja tinfetah bil-lejl matul is-sighat tal-kerfju. Ghalhekk meta nqala l-incident imsemmi kulhadd (p.197) thawwad x’jaqbad jaghmel. In-nies kienu marru jigru lejn il-knisja ghax inginier tal-lokal kien qallhom biex jigru lejn ir-Rotunda waqt attakk bil-lejl. Madankollu, Galea ssuggerixxa li l-knisja tibqa’ maghluqa bil-lejl u hekk ma jergax jigri xi haga simili fil-futur.⁹⁸

Dan ma jidhirx li kien l-uniku intopp li sabu l-Mostin biex imorru jistkennu f’xi post protett. Sa Frar 1941, ic-Centru ta’ l-ARP tal-Mosta kien ghadu jilmenta li n-nies ma kinux jafu x’se jaghmlu meta jkun gej attakk mill-ajru. Dan ma kienx it-tort taghhom. Bejn inzul u tlugh ix-xemx kienu qed jigu sparati maskli (petards) flok il-murtaletti tad-dawl (maroons). Madankollu, dawn il-maskli kienu jinstemghu biss fil-vicinanzi ta’ l-ghassa tal-pulizija f’distanza ta’ madwar 200 jarda. Dan il-fatt qajjem ilmenti kemm mill-Mostin u kemm mir-refugjati. Ghalkemm kienet tindaqq sirena ta’ l-idejn mill-pulizija, din ukoll ma kinitx ta’ utilita ghall-bqija tar-rahal. Id-djar u l-irziezet kienu mferrxa hafna u minn certu distanza la l-maskli u lanqas is-sirena ma kienu jinstemghu. L-ARP tal-Mosta staqsew lill-awtorijtajiet jekk setghux jipprovdu sirena ohra li possibilment titwahhal x’imkien fil-parti tal-punent tar-rahal.⁹⁹

Ghalkemm problemi kien hemm, il-gvern centrali ma baqax idu fuq zaqqu. L-aktar element importanti ghas-sikurezza tan-nies kien li dawn ikollhom postijiet mahsuba apposta biex jistkennu fihom waqt attakki mill-ajru. Ghalhekk, bhal ma gara f’postijiet ohra, anki fil-Mosta, gew imhaffra numru ta’ xeltrijiet ghall-uzu mill-Mostin u r-refugjati li kienu marru hemm fi zmien il-gwerra. Skond wahda mic-cirkularijiet li harget fuq dan is-suggett, fil-Mosta kien hemm zgur mhux inqas minn 37 xelter pubbliku (Tab. 5).¹⁰⁰ Fil-fatt minn sorsi ohra nsibu li xeltrijiet pubblici kien hemm anki ohrajn (p.198) bhall-kannierja tar-Rotunda li kienet tesa’ 400 ruh. Din intuzat sakemm imbaghad infetah xelter fi pjazza Rotunda (taht il-pjazza) u hekk il-kannierja nghalqet. Xeltrijiet ohra kienu jinsabu per ezempju fil-grawnd ta’ l-Oratorju Qalb ta’ Gesu u fi Triq il-Wata.¹⁰¹ Hafna ohrajn kellhom xelter privat fir-residenzi taghhom.

Tab. 5 (p.198)
Xelter Nru.	Persuni
82, St. Anthony Street	193
84, St. Anthony Street	76
119, St. Anthony Street	95
77, Bridge Start	159
97, Bridge Street	183
101, Bridge Street	189
111, Bridge Street	81
31, Britannia Square	202
70, Callus Start	210
94, Callus Street	276
124, Eucharistic Congress Road	108
9, Constitution Street	90
91, Gafa Street	79
71, Gafa Street	97
22, High Street	185
21, High Street Alley No 4	230
106, High Street (St Joseph)	150
115, High Street (Haddied)	68
36, Hope Street	128
38, Hope Street	156
23, St. Leonard Square	116
144, Middle of Constitution Street	110
142, Upper Constitution Street	109
116, St. Margaret Street	210
73, St. Mary Street	116
58, St. Mary Street	232
46, Old Mill Street	174
8, Parish Street	255
86, Quarries Street	186
49, Tower Street	119
51, Tower Street	94
64, Tonna Street	140
42, Hope Street	109
87, Quarries Street	80
90, Ponsonby Street	140
33, Orchard Street	150
57, Grognet Street	87

Dawn ix-xeltrijiet kienu jitqattghu fil-blat samm u ghalhekk kien ikun xoghol iebes tassew. Kien xoghol li jiehu fit-tul minhabba l-ebusija tal-gebel zonqri. (p.199) Per ezempju, ix-xelter biswit iz-zuntier tar-Rotunda beda jithaffer fl-1940 u bdew juzawh fl-1941 wara hames xhur xoghol. Tqatta’ minn 15-il haddiem tas-sengha li kienu jahdmu f’xiftijiet lejl u nhar. Hu twil 75 metru u jinzel fond ta’ 7 metri taht wicc l-art.¹⁰²

Il-gvern kellu wkoll facilitajiet ohra biex il-poplu jsib kenn waqt il-hbit ta’ l-ghadu. Kien ukoll ihallas kera ghal bicciet ta’ art li kien juza ghal dan l-iskop. Matul il-gwerra fil-Mosta thallsu kirjiet ghal mhux inqas minn seba’ bicciet art li ntuzaw biex jistkennu n-nies matul xi attakk. Dawn kienu fuq art privata (Tab. 6).¹⁰³

Tab. 6 (p.199)
Postijiet ta’ Kenn	Kera mhallsa
Passageway leading to an underground shelter in Quarries Street corner with Gafa Street	7s per annum
Slit Trench in Eucharistic Congress Road	2s 6d per annum
Slit Trench in lands ‘Tal-Blata l-Gholja’ crossroads Rabat–St. Paul’s Bay, Mosta–Zebbiegh	2s 6d per annum
Slit Tench in lands ‘Iz-Zebbuga’ crossroads Mosta–Bingemma and Mosta-Zebbiegh	2s 6d per annum
Slit Trech in lands ‘tal-Imselliet’	2s 6d per annum
Portion of about 8 ft. sq. and the undersoil of a field abutting on Tower Roda, opposite Alley No.5	5s 1½d per annum
Two plots of ground measuring about 20ft x 8ft each from a field in Hope Street	2s 6d per annum

Statistika ufficjali dwar ix-xeltrijiet sa Novembru 1942, turi li fil-Mosta kien hemm xeltrijiet li setghu jaghtu kenn lil 6,667 persuna. Numru ta’ haddiema kellhom x’jaqsmu mal-kostruzzjoni ta’ dawn ix-xeltrijiet. Kien hemm 72 minatur, 36 haddiem tas-sengha u 4 haddiema ohra.¹⁰⁴ Barra dan kien hemm ukoll dawk li jiehdu hsieb l-indafa u l-uzu tajjeb tax-xeltrijiet. Per ezempju nsibu li Indri Abela li kien (p.200) shelter cleaner.¹⁰⁵ U sitt nisa ohra impjegati biex inaddfu ix-xeltrijiet. Dawn ta’ l-ahhar kienu jithallsu 2s 6d flimkien ma war bonus ta’ 1s 9d,¹⁰⁶ li b’kollox kienu jgibu 4s 3d kuljum. Ma’ dawn iridu jizdiedu shelter supervisor - Salvatore Pizzuto - u zewg shelter wardens - Michael Falzon u Joseph Busuttil - ilkoll jiehdu hsieb il-kannierja tal-knisja meta kienet ghada tintuza bhala xelter.¹⁰⁷

Il-popolazzjoni matul il-gwerra

Bhal ma jigri f’sitwazzjonijiet ta’ emergenza, in-nies li jkunu jghixu f’xi post milqut minn dizastri kbar, jiddeciedu li jhallu z-zoni ta’ nkwiet u jerhula lejn zona ta’ inqas periklu. Hekk ghamlu hafna Maltin meta bdew nizlin il-bombi, specjalment fuq iz-zona tal-Port il-Kbir. Hafna telqu lejn it-tramuntana ta’ Malta, u lokalita li tidher li kienet popolari ma’ dawn ir-refugjati kienet il-Mosta. Ghaliex dan kien hekk mhux facli li tifhmu ghax il-Mosta kienet qrib il-mitjar ta’ Ta’ Qali u l-Fortizza tal-Mosta. Ghalhekk kien post fil-mira ta’ l-ajruplani ta’ l-Assi. Madankollu nafu minn statistika li kienet tinzamm li n-numru ta’ nies fil-Mosta kiber gmielu. Barra r-residenti, kien hemm numru sostanzjali ta’ Maltin ohra li ghaddew il-gwerra fil-Mosta. Skond censiment tal-popolazzjoni ta’ l-20 ta’ Awissu 1942, fil-Mosta kien hemm 6,266 residenti tal-post u 1,104 refugjati, ghal total ta’ 7,370.¹⁰⁸ Sa Jannar 1943 ir-refugjati kienu naqsu bi ftit u anki n-nies tal-post. Kien ghadu zmien ta’ bumbardamenti. Madankollu fl-1943 il-gwerra bdiet tnaqqas mill-intensita taghha fuq Malta, u aktar u aktar matul l-1944. Ghalhekk il-popolazzjoni fil-Mosta regghet bdiet gejja ghan-normal. Ir-refugjati bdew jonqsu u r-residenti stabilizzaw fin-numru (Tab. 7).¹⁰⁹

Tab. 7 (p.201)
Popolazzjoni tal-Mosta 1942-44
Data	Normal	Refugjati	Total
20.viii.1942	6,266	1,104	7,370
19.i.1943	5,947	1,001	6,948
20.iii.1943	5,980	923	6,903
1.vi.1943	6,075	793	6,868
1.viii.1943	6,069	770	6,839
1.ix.1943	6,078	757	6,835
1.x.1943	6,092	749	6,841
1.xii.1943	6,089	732	6,821
3.i.1944	6,102	706	6,808
2.ii.l944	6,183	636	6,819
2.iii.1944	6,158	680	6,838
1.vi.1944	6,237	626	6,865
2.vii.l944	6,250	605	6,855
3.viii.1944	6,287	590	6,877
1.x.1944	6,330	552	6,882

Billi zdiedu n-nies fil-Mosta matul (p.201) is-snin tal-gwerra, kien hemm il-htiega li dawn ikollhom xi post fejn jghixu. Kif diga rajna, il-gvern ipprovda numru ta’ postijiet, u hallas il-kera ghalihom, biex jakkomoda lil dawn l-imsejkna.¹¹⁰ Postijiet li ntuzaw fil-Mosta kienu jinkludu l-Oratorju Qalb ta’ Gesu, li ntuza wkoll bhala skola ghat-tfal. Kien hemm ukoll il-kazin tal-Banda Nicolo Isouard, li akkomoda numru ta’ refugjati, u ghalhekk issospenda l-attivita bandistika tieghu ghal matul il-gwerra.¹¹¹ Anki l-Kazin Santa Marija, li f’dak iz-zmien kien kazin socjali, ukoll serva bhala post ta’ kenn ghar-refugjati bejn l-1940 u l-1943.¹¹² Ma’ dawn iridu jizdiedu dawk id-djar privati li offrew kenn lil min kien gie b’ta’ fuqu senduqu kif faqqghet il-gwerra. Jirrakkonta Giovanni De Martino li l-ghada li l-Italja ddikjarat gwerra, jigifieri fil-11 ta’ Gunju 1940, hu, flimkien mal-familja tieghu, telqu miz-zona tal-Port il-Kbir fejn kienu jghixu u telghu, flimkien ma’ hafna ohrajn, lejn il-Mosta. Ma garrew xejn maghhom imma sabu familji Mostin lesti li jaghtuhom kenn. Spiccaw biex mhux talli ma rritornawx lura minn fejn kienu gew fl-1940 izda zzewgu Mostin (p.202) u baqghu jghixu fir-rahal li kien ospitahom fis-snin tal-gwerra.¹¹³

Naturalment, aktar ma kien hemm nies aktar kien ikun difficli biex izzomm kontroll fuq il-moral tal-popolazzjoni. Ma kienx facli meta dawn kienu qed jaraw djarhom jiggarrfu, qrabathom imutu jew iweggghu, u dak kollu li kienu mdorrijin bih jonqos jew jispicca. Kien ghalhekk li l-militar ipprova izomm l-ispirtu kumbattiv b’sahhtu qalb m-nies. Per ezempju, it-Tieni Battaljun tar-Royal Irish Fusilliers bil-banda u t-tamburlini, zammew retreat beating fil-pjazza tal-Mosta fis-6.00 p.m. ta’ l-24 ta’ Mejju 1942. Dan ir-rigment kien stazzjonat fl-inhawi tal-Mosta f’dawk il-granet.¹¹⁴

Jidher li, ghalkemm it-tbatija kienet kbira, il-poplu Mosti b’mod generali ma kienx ihoss sentimenti kontra l-Inglizi li kienu f’dak iz-zmien hakkiema ta’ Malta. Anzi jista’ jkun li l-Mostin kienu jhossuhom aktar indukrati bis-suldati Inglizi stazzjonati vicin taghhom. Dan ma jfissirx li ma kinux ihossuhom nervuzi bis-sitwtazzjoni tal-gwerra. Xi whud kienu jesprimu certa mibeghda ghall-Germanizi. Xi ohrajn kienu jgergru ghax hassew li kien minhabba l-Inglizi li spiccaw f’din il-gwerra.¹¹⁵

Is-Sahha tan-nies

Barra l-moral, l-awtoritajiet riedu jaccertaw li dawn in-nies ikunu anki protetti kontra l-perikli tal-gwerra. Wiehed minn dawn il-perikli kien it-tfigh ta’ gass velenuz bhalma kien intuza fl-Ewwel Gwerra Dinjija. Il-gvern hareg maskli tal-gass ghal dan il-ghan, kemm ghall-kbar u kemm ghat-tfal. Skond statistika li ttiehdet, sal-30 ta’ Gunju 1943, fil-Mosta, kienu gew imqassma fost it-tfal, 354, Baby Helmets u 362 Mickey Mouse Respirators. Il-Baby Helmets kienu jintuzaw sakemm (p.203) it-tfal jghallqu 18-il xahar filwaqt li l-Mickey Mouse Respirators kienu jintlibsu bejn it-18-il xahar u t-3 snin u nofs.¹¹⁶

Il-gvern xtaq li n-nies ikunu ppreparati sew ghal dan il-periklu. Ghamel tahdidiet u demostrazzjonijiet f’numru ta’ Centri flimkien ma’ avvizi fil-gazzetti. Imma jidher li l-poplu, b’mod generali, kien apatetiku. Kienu ftit in-nies f’partijiet varji ta’ Malta, li per ezempju, hadu l-opportunita biex jittestjaw il-maskli tal-gass taghhom, u l-aktar li marru ghal dan il-ghan kienu t-tfal.¹¹⁷ Fil-Mosta ma jidhirx li n-nies agixxew b’mod differenti. Dan johrog mic-cifri ta’ dawk li marru jippruvaw il-maskli tal-gass gewwa l-vann tal-gass li zar il-Mosta ghal dan l-iskop. Ghalhekk, fis-16 ta’ Ottubru 1942, il-vann tal-gass kien li Grognet Street u marru 2 nisa u 368 tifel u tifla, total 370 b’kollox. Meta, jumejn wara, fit-18 ta’ Ottubru, il-vann kien fil-pjazza tal-knisja, marru 7 irgiel, 3 nisa u 40 tifel u tifla, ghal total ta’ 50 ruh.¹¹⁸ Jidher car li kien hemm sens ta’ nuqqas ta’ impenn u apatija biex fl-eqqel tal-gwerra jkollok 420 ruh b’kollox li jindenjaw ruhhom jiccekkjaw r-respiratur tal-gass taghhom minn (p.204) popolazzjoni ta’ madwar 7,000 persuna li kienu jabitaw lil-Mosta. Il-gvern kien verament herqan li n-nies jiteressaw irwiehhom fil-maskli taghhom. Qabel ma l-vann tal-gass mar il-Mosta f’Ottubru, insibu li l-ufficjal tal-ARP mill-kwartieri generali fil-Hamrun staqsa lis-segretarju tal-Kumitat Distrettwali tal-Mosta meta kellha issir laqgha ta’ dan il-kumitat. Ried ikun prezenti biex jitlob l-ghajnuna tal-Kumitat fl-ezercizzju ta’ theggig tan-nies biex jinteressaw irwiehhom fil-maskli tal-gass.¹¹⁹ It-Tabib Victor Briffa, li kien l-ufficjal mediku distrettwali tal-Mosta, izda li kien ukoll is-segretarju tal-Kumitat Distrettwali, irrisponda li l-laqgha kellha ssir fil-5 ta’ Ottubru 1942 fl-Ispizerija Pubblika li kienet ma’ l-ghassa tal-pulizija.¹²⁰ Ghalhekk, l-ufficjal tal-ARP ikkonferma li kien gej.¹²¹ Mela, il-Mostin kienu avzati imma ma tantx jidher li habblu rashom bit-theddida tal-gass. Jerga’, hafna minnhom lanqas biss kienu jgorru l-maskla tal-gass maghhom avolja kien obbigatoju li l-maskli jingarru.¹²²

Dan ma jistax jinghad ghall-awtoritajiet, li kienu jafu tajjeb il-konsegwenzi tat-tfigh tal-gass. Barra t-tqassim tal-maskli u l-avvizi u t-tahrig kontra xi attakk tal-gass, hasbu wkoll ghall-kura medika f’kaz li xi hadd jintlaqat. Gew provduti fjali tas-serum ghal kontra l-avvelenament mill-gass. Dawn il-fjali, sitta ghal kull Centru ta’ l-ARP, kellhom jinzammu fil-kesha go kaxxa tas-silg f’kull hin. Xi Centri kellhom izommu l-fjali taghhom flimkien ma’ dawk ta’ Centri tal-qrib. Madankollu, il-Mosta, flimkien ma’ xi Centri ohra, kellhom izommu biss il-fjali ghall-uzu fid-distrett taghhom stess. Kien important li dawn jinzammu ghall-kesha specjalment fis-shana tas-sajf.¹²³

Il-periklu tal-mard ma kienx biss mill-gass. Wara l-attakki seta’ jkun hemm (p.205) xi vittmi. Il-mewt ta’ dawn kienet ta’ periklu kbir ghas-sahha tal-poplu kollu. Ghalhekk l-igsma taghhom kellhom jitnehhew malajr kemm jista’ jkun. Dan kien il-kaz, per ezempju, li gie rrappurtat mill-ufficjal ta’ l-ARP mill-ufficjal tad-Demolition and Clearance fit-13 ta’ Lulju 1942. Dan ta’ l-ahhar gie informat li l-ufficjal mediku ewlieni kien innota membri ta’ l-ekwipagg ta’ Junkers li kienu qed jiddikomponu. Dan l-ajruplan Germaniz kien iggarraf f’Callus Street. Kien importanti li l-igsma jitnehhew malajr ghax kienu ta’ periklu serju ghas-sahha tan-nies, u ghalhekk ix-xoghol ta’ tindif kien vitali li jithaffef.¹²⁴

L-ikel

U jekk is-sahha tal-poplu kellha tithares mill-mard, naturalment, dieta tajba kienet ukoll essenzjali, izda fi zmien ta’ gwerra l-iskarsezza ta’ hafna prodotti ma tistax tkun evitata facilment. U hekk l-ikel jiskarsa, il-poplu jibda jbati min-nuqqas ta’ vitamini, protein, u dawk il-minerali essenzjali ghal gisem b’sahhtu. Mhux ta’ b’xejn li n-nies, anki dawk fil-Mosta, kienu jbatu b’mard bhal dak ta’ l-iskabbja. Din kienet marda tal-gilda li ma kienx facli tfejjaqha, li fiha l-persuna jkollha hakk qawwi.¹²⁵

L-iskarsezza ta’ l-ikel, specjalment fl-eqqel snin tal-gwerra, dehret cara ghax anki l-aktar ikel baziku. bhall-hobz, kien jinghata bir-razzjon, u l-kwantita ghal kull persuna kienet ta’ kwart u nofs, ammont baxx hafna anki biex taqta’ l-guh, ahseb u ara biex tmantni ruhek. Il-gvern kien irrazzjona numru ta’ prodotti bhal ma kien il-corned beef, il-halib tal-bott, it-te, u l-gallettini, fost hafna prodotti ohra. Dawn kienu bir-razzjon ghal kulhad, inkluz in-nies li kienu involuti direttament fil-gwerra, bhall-ARP. Naraw lis-Supretendent Woods ta’ l-ARP tal-Mosta jikkonferma li kellu prodotti tar-razzjon fic-Centru (p.206) tieghu li kien ghadu ma uzax minnhom.¹²⁶ Oggetti bir-razzjon kienu jistghu jinkisbu minn hwienet tal-merca awtorizzati u min-NAAFI. Skond ir-Rationing (Registration) Regulations, 1942, il-familji kellhom jirregistraw ma’ hanut tal-merca biex minn hemm jixtru l-prodotti razzjonati. Kellhom ktieb tar-razzjon bil-kupuni li kienu jiswew skond kif il-gvern jiddeciedi fuq kull kaz.¹²⁷ Statistika ufficjali taghti n-numru ta’ persuni registrati ma’ dawn il-postijiet li jbieghu oggetti bir-razzjon u li tinkludi nies li kienu jghixu f’istituti, monasteri u skejjel (boarding). Fil-perjodu mill-21 sat-30 ta’ Novembru 1942, fil-Mosta kien hemm 1,903 familji jew 7,162 ruh ikkonsidrati bhala buying population.¹²⁸ Fil-perjodu bejn is-6 u l-15 ta’ Lulju 1943, fil-Mosta, dawn naqsu ghal 1,878 familja jew 6,867 persuna.¹²⁹ In-numru tal-hwienet tal-merca li kienu jbieghu oggett bir-razzjon fil-Mosta kien ta’ 32.¹³⁰

Barra l-hwienet b’ikel razzjonat, kienu twaqqfu wkoll il-Victory Kitchens organizzatti mill-Communal Feeding Department. Dawn il-kcejjen kienu jsajjru ikla wahda kuljum ghal nofsinhar jew filghaxija u fihom kien jithejja ikel bhal minestra, ghagin, hut u laham.¹³¹ Dawn baqghu jahdmu sakemm dahlet fis-sehh is-sistema tar-razzjon u l-ammont ta’ ikel u fjuil f’Malta kien sar anqas skars.¹³²

Naturalment, anki fil-Mosta kien hemm numru ta’ Victory Kitchens biex jitimghu lin-nies. Jidher li kien hemm kcejjen f’numru 36A, Tower Street, numru 90A, Orchard Street u ohra f’Eucharistic Congress Road.¹³³ Victory Kitchen ohra kienet f’numru 20, Tower Street.¹³⁴

L-iskarsezza ta’ l-ikel kienet tinkludi wkoll il-halib, prodott li kulhadd kien ifittex. Fil-gwerra kien jintuza l-halib tal-bott izda dan ukoll kien skarsa u ghalhekk kien jinghata f’ammonti zghar lill-familji li, pero, ma kienx iservihom. Kien hemm ukoll il-halib tal-moghza pastorizzat, izda anki dan jidher li ma kienx abbundanti, ghallinqas f’xi nhawi ta’ Malta. Tifel li kiteb taht ismu stess fil-gurnali, stqarr li kien hemm differenza fit-trattament ta’ nies ta’ xi rhula meta mqabbla ma’ dawk ta’ ohrajn. Semma’ bhala ezempju li t-tfal tal-Mosta u xi nhawi ohra ma kinux qed jinghataw halib pastorizzat ghax ma kienx infetah Centru. Kien tal-fehma li setghu ghallinqas jinghataw prodott alternattiv bhac-cikkulata biex jaghmel tajjeb ghan-nuqqas ta’ halib li huma kienu qed ibatu minnu.¹³⁵

Kien hemm ukoll il-halib tat-trab jew halib rikostitwit. Fil-Mosta u l-irhula l-ohra tad-Distrett tat-Tramuntana bdew isiru provi ta’ kif kellu jigi rikostitwit dan il-halib minn Awissu 1942.¹³⁶

Haga li giet osservata kienet il-qalb kbira tal-Mostin anki waqt din l-iskarsezza ta’ ikel. Meta s-suldati kienu jkunu fuq tahrig u jaghmlu waqfa biex jistriehu, ma kinetx l-ewwel darba li xi Mostin jaghtuhom xi bicca hobz zghira biz-zejt, xi galletta jew xi ftit te. Jidher li kien hemm Mostin li kienu jaqsmu l-ftit li kellhom ma’ haddiehor.¹³⁷

Fil-Mosta, il-gvern kellu numru ta’ postijiet li kien izomm bhala mhazen ghall-ikel. Kien hemm mhux anqas (p.208) minn tmien postijiet fir-rahal u kollha kienu mikrija minghand sidien privati (Tab 8).¹³⁸

Tab. 8 (p.207)
Mhazen ghall-ikel	Kera
369, High Street	£12 p.a.
32, Curate Calleja Street	£8 p.a.
216A, Tower Street	£6 p.a.
3, Tower Street	£8 p.a.
153, Bridge Street	£8 p.a.
123, Hope Street	£10 p.a.
38, Hope Street	£6 p.a.
5, Stivala Street	£10 p.a.

U fil-krizi ta’ l-ikel li kien hawn Malta kienet haga importanti li kulhadd jaghmel li jista’ biex tikber il-produzzjoni ta’ l-agrikoltura. Ghal dan il-ghan il-gvern nieda progett imsejjah ‘Dig for Victory.’ Dan kien jikkonsisti fil-ftuh ta’ centri li jheggu t-tkabbir ta’ aktar prodotti tar-raba’. Fil-Mosta, zona rurali u agrikola, l-inkarigat kien Emanuel Bajada li kien ibbazat f’Constitution Street.¹³⁹ U ghax il-Mosta kienet zona ta’ biedja, din kienet meqjusa, flimkien mas-Siggiewi, bhala centru ewlieni ta’ gbir ta’ qamh. Dan ic-cereali kien jingabar mill-inhawi ta’ madwar il-Mosta fejn l-ghelieqi kienu l-element principali tal-pajsagg ta’ l-erja kollha.¹⁴⁰

Mil-lat personali, kien hemm xi whud li kienu jghinu ruhhom minn taht billi jippruvaw jixtru jew ibighu ikel bil-black market. Per ezempju prodotti tal-militar gieli spiccaw jinbighu lic-civili u xi Mostin ma baqghux lura biex jiksbu prodotti ta’ l-ikel b’dan il-mod. Il-prezzijiet ukoll kienu ezagerati imma kienu jithallsu biex jinkisbu certi prodotti ta’ l-ikel. Per ezempju l-patata kienet tinbiegh bi prezzijiet bhal 4s ir-ratal u l-harrub kien jinbiegh 1d. Imma l-guh kien igieghlek thallas kollox, l-aqwa li tiekol xi haga.¹⁴¹

Tifkira tal-vittmi tal-gwerra

Il-Mosta daqet mit-tbatija tal-gwerra. Ta’ dan m’hemmx dubju. Barra d-distruzzjoni tal-propjeta, it-tharbit tal-hajja ta’ kuljum, il-biza’ u t-taqtigh il-qalb, il-Mosta rat ukoll hafna minn uliedha mwegga’ u sahansitra maqtula. Ghal dawn ta’ l-ahhar inhass li jkun xieraq li jitwaqqaf mafkar biex isimhom jibqa’ mfakkar. Il-monument (p.209) ifakkar il-vittmi kollha Mostin ta’ kull konflitt izda l-akbar numru ta’ vittmi hu dak ta’ zmien it-Tieni Gwerra Dinjija (Tab. 9). Il-Monument tal-Qalbiena Mostin gie mikxuf mill-President ta’ Malta Censu Tabone nhar l-1 ta’ Novembru 1992 u hu xoghol ta’ l-iskultur Mosti Ganni Bonnici.

Hekk zmien il-gwerra fil-Mosta ma jintesa qatt.

Riferenzi

1. (p.209) The Epic of Malta (facsmile edit., Malta: 1990), 3.
2. N(ational)A(rhives)M(alta), L(ieutenant)G(overnor’s)O(ffice) 890/1939, 8.iii.1939.
3. Ibid., 6.v.1939.
4. Ibid., 22.iii.1939.
5. Ibid., 22.iii.1939.
6. Ibid., ‘List of Proposed Members of the Committees in connection with the Appointment of Air-Raid Wardens.’
7. Ibid., 22.ii.1939.
8. Ibid., 27.ii.1939.
9. Ibid., 23.ii.1939.
10. (p.210) Ibid., ‘List of Parish Priests in Malta and Gozo to be asked to serve in District Committees.’
11. N(ational) A(rchives) M(alta), L(ieutenant) G(overnor’s) O(ffice) 476/1939, 30.i.1939.
12. N(ational) A(rchives) M(alta), A(ir)R(aid)P(recautions) Bundle 15, no. 5, ARP 79/40, 23.x.1940.
13. N(ational) A(rchives) M(alta), A(ir)R(aid)P(recautions) Bundle 13 no. 7, ARP 51/40, 18.x.1939.
14. N(ational) A(rchives) M(alta), A(ir)R(aid)P(recautions) Bundle 13 no. 6, ARP 50/40, 10.i.1940.
15. Ibid., File: ‘Outline of proposed Organisation,’ pp. 1-3.
16. Ibid., ‘A’ ‘Air Raid Precautions.’
17. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 13, N. 13, ARP 56/40, 2.ii,1940.
18. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 14, 2.vi.1940, ‘Extract from C.G.M.O.’s Instruction to M.O.s.’
19. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 14, N. 7, ARP 68/40, 20.v.1940, ‘Billeting.’
20. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 14, ARP 77/40, Circular no. 362.
21. Ibid., Statement ‘E’ ‘(a) Refugee Centres, Accommodation and Rent Paid’.
22. Ibid., Statement ‘E’ ‘(b) Alternative Accomodation for Homeless or Evicted Families.’
23. A. Zarb-Dimech, Mobilisation in Action: A History of Civil Defence - Malta: 1940-1943 (Malta: 2003), 108-12.
24. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 14, ARP 77/40, Circular No. 362.
25. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 14, ARP 77/40, ‘Changes in the constitution of Protection Regions.’
26. Ibid.
27. A. Zarb-Dimech, Mobilisation in Action: A History of Civil Defence - Malta: 1940-1943 (Malta: 2003), 109.
28. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 14, no. 13, ARP 77/40, ‘Regional Protection Offices, etc. Refugees and Posts.’
29. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 14, ARP 77/40, Circular No. 362, Statement ‘A’, ‘Staff Employed - Duties (i) Regional Protection Office (a) Office Staff, (b) Minor Employees.’
30. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 14, ARP 77/40, Circular No. 362, Statement ‘E’, ‘(c) Offices & Official Residences.’
31. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 14, ARP 77/40, Circular No. 362, Statement ‘A’, ‘Staff Employed - Duties (ii) Mosta (a) Office Staff, (b) Minor Employees.’
32. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 14, Regional Protection Office Northern Region - the Legal Secretary, 2.vii.1940.
33. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 14, ‘List of Regional Protection Officers, Deputy Regional Protection Officers, Protection Officers and Assistant Protection Officers in Malta and Gozo.’
34. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 14, ARP 77/40, ‘Circular to Regional Protection Officers, District Commissioners, Protection Officers and Assistant District Commissioners,’ 29.vii.1942.
35. A. Zarb-Dimech, Mobilisation in Action: A History of Civil Defence - Malta: 1940-1943 (Malta: 2003), 48, 50.
36. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 15, no. 13, ARP 86/40, 24.vi.1940, ‘List of Inspectors of the Special Constabulary,’ vide, Malta Police, Police Order No. 263, 31.v.1940, ‘General Instructions to Special Constables,’ Appendix I, p. v.
37. A. Zarb-Dimech, Mobilisation in Action: A History of Civil Defence - Malta: 1940-1943 (Malta: 2003), 56, 58, 59.
38. Il-Mosta, Is-Sena 1942: Il-Mosta fl-Aghar Siegha tal-Gwerra,’ E.B. Vella et. al., Storja tal-Mosta bil-Knisja Taghha (Malta: 1972), Zieda X, p. 433.
39. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 15, no. 3, ARP 79a, 29.vii.1940.
40. Il-Mosta, 433-4.
41. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 13, no. 19, ARP 120/40, 28.viii.1940.
42. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 41, no. 4, 5.i.1942.
43. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 41, ARP 2/PK14, 17.vi.1940.
44. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 13, no. 19, ARP 66/40, 5.xi.1940.
45. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 13, no. 19, ARP 66/40, 13.ix.1940.
46. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 14, no. 1, ARP 66/40, 25.vi.1942.
47. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 13, no. 19, ARP 66/39, 23.ix.1940.
48. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 14, no. 9, ARP 70/40, ‘ARP - Movements,’ 25.v.1940.
49. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 14, no. 4, 29.vi.1940.
50. Ibid.
51. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 14, no. 4, 10.vi.1940.
52. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 41, no. 4, 13.vi.1940.
53. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 41, no. 4, 20.viii.1940.
54. Charles J. Vella - intervista, 26.iii.2005.
55. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 41, no. 4, 3.i.1941.
56. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 41, no. 4, 7.i.1941.
57. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 41, no. 4, 17.x.1940.
58. Ibid.
59. Charles J. Vella - intervista, 26.iii.2005.
60. (p.211) N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 14, no. 1, ARP 66/40 & ARP 67/41, 10.xi 1941.
61. Dwar l-iskola fis-snin tal-gwerra, vide G. Cassar, Grajja ta’ Skola: L-iskola primarja tal-Mosta fis-sekli dsatax u ghoxrin (Malta: 1999), 90-101.
62. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 15, no. 13, ARP 86/40, 24.vi.1940, App. iii, p. vii ‘ARP, Centres for Decontamination, First Aid, etc.’
63. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP B41/4, ‘Sketch Plan of the Mosta D/C and F.A. - Government School Centre.’
64. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP B41/4, 15.xii.1940.
65. Charles J. Vella - intervista, 26.iii.2005.
66. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 13, no. 5, ARP 49/40, ‘Report on Work of the ARP Dept., 1st June - 30th September 1942’, 7.x.1942; ARP Bundle 41, ARP no. 2, pk 14, 14.vii.1942.
67. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 41, ARP no. 2, pk 14, 15.vii.1942.
68. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 13, no. 5, ARP 49/40, ‘ARP Dept. Quarterly Report 1st July 1943 – 30th September 1943, pp. 3-4.
69. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 41, no. 4, Mosta Boys’ Schools - A/D of Education, 4.x.1943.
70. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 41, no. 4, ARP 42/39, 15.x.1943.
71. Charles J. Vella - intervista, 26.iii.2005.
72. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 41, no. 4, A/ARP Officer - A/Director of Education, 11.i.1944.
73. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 41, no. 4, E.B. Vella - A/DE, ‘Visit to Mosta Boys’ School,’ 14.xii.1943.
74. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 41, no. 4, A/ARPO - ALG (Mr Nunn), 12.x.1943.
75. M. Galea, Malta Diary of a War 1940-1945 (Malta: 1992), 2-4.
76. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 41, ARP no. 2, pk 14, ‘Air-Raids on Mosta’, 17.vi.1940.
77. M. Galea, Malta Diary of a War 1940-1945 (Malta: 1992), 9.
78. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 41, ARP no. 2, pk 14, ‘Air-Raids on Mosta,’ 17.vi.1940.
79. Ibid., 30.vi.1940.
80. Ibid., 24.xi.1940.
81. Ibid., 23.x.1942; 26.x.1942; 30.v.1943; etc.
82. Ibid., 16.ix.1942.
83. Ibid., 29.vii.1942.
84. Ibid., 26.viii.1942.
85. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 41, no. 4, ARP Centre Mosta - ARPO, 12.ii.1941.
86. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 41, ARP no. 2. pk. 14, 14.iv.1941.
87. Ibid., 10.ii.1942.
88. Ibid., 24.iii.1942.
89. Il-Mosta, 416.
90. M. Galea, Malta Diary of a War 1940-1945 (Malta: 1992), 112-3.
91. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 41, ARP no. 2, pk 14, 22.iv.1942.
92. Il-Mosta, 422-3.
93. A. Camilleri, Il-Hbit mill-Ajru fuq ir-Rotunda tal-Mosta (Malta: 1992), Kap. 2, 26-51.
94. Il-Mosta, 433; G. Cassar, Kappelli fil-Mosta: Kalendarju 2004 Skola Primarja Carmela Sammut Mosta (Malta: 2004), Marzu, Mejju.
95. A. Dougall, ‘Il-Mosta fi zmien il-Gwerra 1939-45,’ G. Cassar (ed.), Socjeta Filarmonika Santa Marija — Mosta: Annwal 2002 (Malta: 2002), 15.
96. Il-Mosta, 412; Galea, 90.
97. Charles J. Vella - intervista, 26.iii.2005.
98. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 41, no. 4, Div. Supt. - ARPO. 22.viii.1940.
99. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 41, ARP no. 2, pk. 14, 14.ii.1941.
100. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 14, ARP 77/40, Statement ‘B,’ ‘Shelters, Accomodation & Shelter Cleaners’, (iv) Mosta.
101. Il-Mosta, 411-2.
102. G. Maggi, ‘Ix-xelter ta’ quddiem il-knisja,’ Filarmonika Santa Marija Mosta Programm tal-Festa 1999 (Malta 1999), 104.
103. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 14, ARP 77/40, Statement ‘F’, ‘Shelters - Rent Paid’, (i) Mosta.
104. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 14, no. 14, Aid5 77/40, Supervisor Shelter Construction, Nov/42.
105. Il-Mosta, 411.
106. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 14, Circular No. 362, Statement ‘B’ ‘Shelters, Accomodation & Shelter Cleaners’, (iv) Mosta.
107. Ibid., Statement ‘A’, ‘Staff Employed - Duties’ (ii) Mosta, (b) Minor Employees.
108. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 14, ARP 77/40, ‘Census of Population Northern Region,’ 20.viii.1942.
109. Ibid., N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 15, ‘Census of Population Northern Region.’
110. (p.212) Vide supra Tab. 6.
111. Il-Mosta, 437-8.
112. J.J. Camilleri, ‘Filarmonika Santa Marija,’ Kittieba diversi, L-istorja tal-kazini tal-Baned f’Malta u Ghawdex, ii (Malta: 1998), 15.
113. G. De Martino, “Lill-Qalbiena Mostin,’ F. Deguara (ed.), Socjeta Filarmonika Nicolo Isouard Mosta Festa Santa Marija 2002 - Mosta (Malta: 2002), 201.
114. Il-Mosta, 432.
115. Melita Simmons (nee Spiteri), Ammunition worker, Fort Mosta (1941-42) – intervista 27.iv.2004.
116. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 13, no. 5, ARP 49/40, ‘Report on Work of ARP Department covering period 1st April - 30th June 1943,’ ARP Officer-The Lieutenant Governor, 9.vii.1943, Appendix ‘B’, ‘Baby Helmets and Mickey Mouse Respirators issued up to 30th June, 1943, in various districts’.
117. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 13, no. 6, ARP 49/40, ‘Report of Work of ARP Department, 1st Oct – 31st Dec., 1942,’ 9.ii.1943, p. 1.
118. Ibid., p. 2.
119. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 41, ARP no. 2, pk 14, ARP 10/39, ARP Officer-The Secretary, District Committee, Mosta. 28.ix.1942.
120. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 41, ARP no. 2, pk 14, Hon. Sec. District Committee-ARP Officer, 30.ix.1942.
121. Ibid., A.R.P. Officer-Hon. Sec. District Committee, 1.x.1942.
122. Charles J. Vella – intervista, 26.iii.2005.
123. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 14. no. 1, ARP 66/40, ARP 1/39, ‘Re. Gas Gangrene Anti-Serum,’ 16.i.1942.
124. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 41, no. 4, D/ARPO-Officer i/Demolition and Clearance, 13.vii.1942.
125. P. Cassar, Medical History of Malta (London: 1964), 566.
126. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 19. no. 1, ‘Rationed Foodstuffs Monthly Returns,’ e.g. 28.ii.1942, 1.ii.1943.
127. A. Zarb-Dimech, Mobilisation in Action: A History of Civil Defence - Malta: 1940-1943 (Malta: 2003), 31.
128. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 19, no. 3, ‘Statistics of Buying Population Period 21/30th Nov, 1942, Issue 22nd.
129. Ibid., Period 6/15 July 1943, Issue 13th.
130. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 19, no. 3, ‘Number of grocers selling rationed commodities,’ not dated.
131. M. Galea, Malta Diary of a War 1940-1945 (Malta: 1992), 178.
132. A. Zarb-Dimech, Mobilisation in Action: A History of Civil Defence - Malta: 1940-1943 (Malta: 2003), pp. 38, 40.
133. Il-Mosta, 431.
134. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 41, no. 4, Hd Tr-A/D of E, 9.ix.1943.
135. Il-Mosta, 418-9.
136. Ibid., 419.
137. Melita Simmons – intervista, 27.iv.2004.
138. N(ational) A(rchives) M(alta), ARP Bundle 14, ARP 77/40, Circular No. 362, Statement ‘E’, ‘Food and Other Stores,’ (ii) Mosta.
139. Il-Mosta, 432.
140. Ibid.
141. Melita Simmons - intervista, 27.iv.2004

---

Kapitli ohra mill-ktieb

0. Introduzzjoni.
1. Il-bidu u l-ewwel zminijiet tas-Socjeta Filarmonika Santa Marija tal-Mosta.
2. Is-Socjeta Santa Marija: minn Kazin ghal Socjeta Filarmonika.
3. In-nisga urbana u rurali tal-Mosta.
4. Il-Mosta u l-inhawi ta’ madwar fiz-Zmien tan-Nofs.
5. Il-Mosta Nisranija.
6. Il-Gvern lokali fil-Mosta (1773 – 1896).
7. Rahal fi gwerra: il-Mosta matul it-Tieni Gwerra Dinjija.
8. Iz-zamma ta’ l-ordni fil-Mosta mill-1800.
9. Mill-hajja tal-Mosta fl-ewwel nofs tas-seklu ghoxrin.
10. Graffiti fil-Mosta: Il-hitan tal-kappella ta’ San Pawl Nawfragu.