Storja tal-Mosta bil-Knisja Taghha (Malta 1986)

migbura minn E.B. Vella u ohrajn

ZIEDA XV: IL-MOSTA LLUM - 1980

TOPOGRAFIJA

(p.491) Wahda mit-tibdiliet li saru tul dawn il-hamsin sena certament kienet il-bidla ta' wicc il-Mosta. Forsi (p.492) ma tantx kien hemm differenza kif kienet tidher il-Mosta meta missirijieta kienu jitilghu fuq il-knisja l-qadima ta' Tumas Dingli mqabbla ma' kif kienet tidher meta tghattit bil-koppla tal-knisja l-gdida ta' Giorgio Gregnet de Vasse. Lanqas ma sar xi tibdil kbir meta saret l-anterna fl-1889. Thares mnejn thares minn fuq "l-akbar bini fil-Gzejjer Maltin,"⁴ f'dawk iz-zminijiet u fiz-zminijiet li jwasslu sas-sena li fiha l-istorja tal-Mosta ta' E.B. Vella rat id-dawl tax-xemx, kont tara tifsila wahda. Triq twila sserrep min-naha tan-Naxxar, taqsam dik li llum hi Pjazza Rotunda u tibqa' sejra fid-direzzjoni tar-Rabat, fin-naha maghrufa Tal-Wata. Fuq kull naha ta' din it-triq, Triq il-Kbira, u s-sqaqien taghha, kienu jitilghu d-djar li ghadek taghrafhom sallum mill-istil arkitettoniku taghhom. Taghrafhom ukoll minn bixrithom ghax dojoq u jserrpu, toroq bhalma huma Triq il-Kurat Calleja, Triq it-Tama bis-sqaqien taghha, Triq il-Mithna u l-isqaq, Triq l-Oratorju u l-Isqaq, Triq il-Gnien u l-isqaq, Triq il-Knisja (u trejqa maghha), Triq Sant'Anna (u trejqa maghha), Triq San Gwann, Pjazza San Anard, Triq San Silvestru, Triq il-Qasira (Short Street) u l-isqaq, Triq Stivala, Triq it-Torri u l-isqaqien taghha, Triq il-Wata, u Pjazza u Sqaq Britannia.

Il-bini fil-Mosta ha l-ispinta tieghu minn wara t-Tieni Gwerra ghal ragunijiet diversi fosthom id-decizjoni ta' xi refugjati Maltin tal-gwerra li jissetiljaw fil-Mosta fejn kienu gew, ghadd kbir ta' familji tas-Servizzi Nglizi li krew il-Mosta⁵ u ghalkemm ghall-ewwel fuq skala zghira, familji godda Mostin li bdew ifittxu li jghixu taht saqaf ghalihom flok mal-genituri. L-Inglizi kont issibhom hafna fi Triq il-Kostituzzjoni triq li nfethet habta ta' l-1930 u li sas-snin hamsin (p.493) kien ghad fadal fiha hafna art tistenna li tinbena. Sadanittant, fl-istess perjodu kienu qeghdin jinbnew djar godda fi triqat li fihom kien diga' tela' xi bini qabel is-snin tletin, bhalma huma Triq Gafa', Triq Santa Marija, Triq Callus, Triq Xorxa, Triq Ponsonby, Triq Tonna, Triq Cassar, Triq Grognet, Triq il-Barrieri u Triq Anglu Gatt. Meta taqta' dawn it-toroq u dawk li ga semmejna minn LISTI u TABELLI NRU 1 dwar l-ismijiet tat-Toroq tal-Mosta⁶, li qeghdin naghtu aktar 'il quddiem f'dan il-kapitlu, tinduna kemm tela' bini gdid u kif spiccaw jew ghoddhom spiccaw certi nhawi maghmulin ghall-ghelejjel li jipproducu.

Ir-ritmu ta' l-izvilupp ta' l-art kompla tiela'. Sa tmiem is-snin hamsin l-inhawi ta' San Tumas, mnejn kienu jitilghu l-murtali tal-festa ta' Santa Marija, l-inhawi ta' wara t-teatru Palladium, illum il-fergha lokali tal-Mid-Med Bank, kienu diga' nbnew mhux hazin. Djar fuq still gdid, sew ghal dak li ghandu x'jaqsam ma' l-ghajn kif ukoll id-daqs u l-kumditajiet ta' gewwa. Mas-snin sittin tela' aktar bini f'tarf Triq il-Kungress Ewkarisitiku sakemm kwazi ghaqad ma' Triq Valletta⁷ illum mibnija kwazi kollha kemm hi. Beda jinbena ukoll fl-inhawi ta' Ta' Mlit, wara l-Invicta Showroom u, Ta' Mlit fejn illum hemm Vjal l-Indipendenza. Mill-inhawi tal-Kunvent tas-Sorijiet Agostinjani bdiet l-estensjoni ghall-inhawi tas-saghjtar u tela' hafna bini f'Santa Margerita, Tal-Wej, San Silvestru, San Anton, San Andrija, l-Isperanza u Wied is-Sir. Dawn l-inhawi komplew jikbru fis-snin sebghin. Fl-1975 inbeda x-xoghol fuq il-Housing Estate tal-Gvern f 'Ta' Mlit, hdejn l-imtiehen tar-rih u l-ewwel flattijiet u djar bdew ikunu abitati fl-1976.

Meta fl-1860, Mastru Ang Gatt ghalaq il-koppla, id-djar tal-Mosta kienu jidhru mgeddsin ghar-rdoss (p.494) tar-Rotunda. Ftit 'il boghod, 'l hawn u 'l hinn, kont tara l-knejjes iz-zghar u z-zewg imtiehen tar-rih, Torri Kumbo lejn Ta' Qali u l-Palazz ta' Kaspru lejn is-Saghjtar, il-Fortizza tal-Mosta u l-irziezet f'kull direzzjoni. Kienu l-landmarks li jindikaw bejn wiehed u iehor, il-limiti tal-Mosta. Nistghu nghidu li t-tibdil li sar sal-bidu tas-snin tletin kien tibdil relattivament zghir. Mhux hekk illum. Il-firxa tal-bini hi ikbar u biex inghidu hekk, l-art mibnija saret erba' jew hames darbiet ta' li kienet fl-1930.

L-art ghammiela qieghda tghib ftit ftit. Fadal xi nhawi f'Ta Mlit, il-Bizbizija, Ta' Qali, il-Wied ta' l-Isperanza, l-inhawi ta' San Guzepp tat-Targa, il-Bidnija u xi postijiet ohra. Il-kotra ta' postijiet li darba kienu ghelieqi, barra milli ssibhom fil-mappi toponomastici, issibhom ukoll fl-atti tan-nutara dwar il-bejgh u xiri ta' artijiet meta jiddeskrivu u jaghtu l-lok preciz tal-fond li wiehed ikun ha biex jibni l-art. Haga wahda ma nbidlitx fit-topografija Mostija. Jekk tkun ixxurtjat u tghaddi fuq ajruplan tal-passiggieri minn fuq il-Mosta – ghax mill-1 ta' Ottubru, 1977 il-Mosta giet direttament fil-linja tar-rotta ta' l-ajruplani meta juzaw ir-runway il-gdida, bhalma jixhdu xi overshoots li kien hemm fuq Ta' Qali u nzul ta' ajruplan bl-iskrejjen li zbalja u l-pilota haseb li kien Hal Luqa – u thares tahtek, ghajnejk u mohhok jintilfu fuq post wiehed, post tond u centrali kif tonda hi l-belt provincjali li ticcentra madwaru, ir-Rotunda, "sinjal permanenti tal-pajsagg Malti.⁸"

Riferenzi

4. Il-Hajja, 28 ta' April, 1980, p. 1.
5. Kemm familji tal-forza ta' l-ajru Ngliza (RAF) li kellhom il-kapijiet taghhom jahdmu fl-istazzjon ta' l-ajru ta' Ta' Qali kif ukoll dawk li kienu jahdmu mal-Flotta Ngliza.
6. Wiehed josserva li sal-1930 kien ghad hawn ghadd ta' toroq minghajr isem.
7. Illum, 1980, ghad fadal ftit qasab ta' ghalqa ckejkna mahduma li jifred l-ahhar dar ta' Triq il-Kungress Ewkaristiku mid-dar li tifforma parti minn Triq Valletta fuq ix-xellug int u hiereg mill-Mosta fid-direzzjoni tal-Belt. Din id-dar u xi tnejn magenbha kienu l-unici djar fi Triq Valletta sal-bidu tas-snin sittin.
8. Ir Rotunda tal-Mosta, "a permanent mark on the Maltes landscape." "The Fascinating Personality of Giorgio Grognet," Dominic Cutajar, The Times, 25th April, 1980, p. 8.

LISTI U TABELLI Nru. 1

It-Toroq tal-Mosta u t-Tul taghhom (fejn possibbli)⁹

• Triq Anglu Gatt - 312m;
• Triq Biccerin; Sqaq Bistra;
• Pjazza Brittanja;
• Triq Brittanja;
• Sqaq Nru 1 (p.495) ma' Triq Brittanja;
• Trejqa l-Barrieri;
• Triq il-Barrieri - 100m;
• Triq Cali (G) - 133m;
• Triq Dr. Chetcuti - 300m;
• Triq Dr Enrico Mizzi - 150m;
• Sqaq ma' Dun Mikiel Xerri - 112m;
• Triq Durumblat - 550m;
• Triq id-9 ta' April - 300m;
• Triq E.B. Vella (G);
• Triq Gdida ma' Triq E.B. Vella (G) - 200m;
• Triq l-Eremit;
• Sqaq il-Fortizza u Triq Gdida ma' Triq il-Foritizza u Triq il-Fortizza (G) - 200m;
• Triq Gafa' - 437m;
• Triq Glormu Cassar - 400m;
• Sqaq Grech Mifsud;
• Triq Grognet - 175m;
• Triq l-Gharusa tal-Mosta - 155m;
• Sqaq u Triq il-Gnien - 262m;
• Triq Ponsonby - 562m;
• Triq il-Papa Gwanni XXIII - 130m;
• Sqaq il-Pont Nru. 1 u Sqaq il-Pont Nru. 2 u Triq il-Pont u Trejqa il-Pont u Triq Gdida ma' Triq il-Pont - 950m;
• Triq il-Qasira;
• Triq ir-Rebbiegna (G) - 350m;
• Triq Gdida ma' Triq ir-Rebbiegfta (G);
• Pjazza r-Rotunda;
• Trejqa Sant'Anna;
• Triq Sant'Anna - 137m;
• Sqaqien Nri. 1, 2, 3, 4, ma' Triq Sant'Antnin;
• Triq Sant Antnin - 300m;
• Triq Gdida ma' Triq Sant Antnin (G);
• Triq San Gwann - 75m;
• Pjazza San Anard - 50m;
• Triq Santa Margerita - 275m;
• Triq Santa Marija - 237m;
• Triq San Silvestru - 175m;
• Triq il-Harifa (G) - 237m;
• Vjal l-Indipendenza (minn tarf Triq Valletta sal-hajt fi Triq il-Mithna l-Qadima) (G) - 625m;
• Triq il-Kbira u Sqaqien 1, 2, 3, 4, 5, 6 -1687m;
• Triq Gdida ma' Triq il-Kulleg (G);
• Triq il-Kostituzzjoni - 1200m;
• Triq Gdida ma' Triq il-Kostituzzjoni (G);
• Triq il-Kurat Bezzina;
• Triq il-Kurat Schembri - 262m;
• Triq il-Kungress Ewkaristiku - 637m;
• Triq Mattew Callus - 375m;
• Triq il-Mithna - 437m;
• Sqaq ma' Triq il-Mithna l-Qadima u Triq il-Mithna l-Qadima - 275m;
• Triq Nicolo Isouard - 325m;
• Sqaq ma Triq l-Oratorju u Triq l-Oratorju - 325m;
• Trejqa l-Parrocca;
• Triq il-Parrocca – 325m;
• Triq Gdida ma Triq il-Parrocca (G);
• Triq Salvu Dimech - 200m;
• Triq Saghjtar;
• Triq Stivala - 142m;
• Triq is-Sajf (G) - 150m;
• Sqaq (p.496) ma' Triq Tommaso Dingli u Triq Tommaso Dingli – 300m;
• Triq Tonna - 155m;
• Sqaqien Nri. 1, 2, 3, 5, ma' Triq it-Torri u Triq it-Torri - 1137m;
• Sqaqien Nri. 2, 3, ma' Triq it-Tama u Triq it-Tama - 1225m;
• Triq Valletta - 400m;
• Triq il-Wied - 437m;
• Triq il-Wata;
• Triq tal-Wej - 357m;
• Triq Gdida ma' Triq tal-Wej (G);
• Triq Wied il-Ghasel;
• Triq Wied is-Sir;
• Triq ix-Xitwa (G);
• Sqaq Xorxa;
• Triq Xorxa.

(G) tfisser triq gdida ghal kollox li saret mill-1960 'l hawn.

Ma' dawn irridu nzidu ghadd ta' toroq godda li ghadhom qeghdin jizviluppaw u, ghalhekk, ghadhom bla isem. Irridu nsemmu wkoll dawk il-postijiet: Bidnija, Bizbizija, Targa Gap, Housing Estate, Gholjiet ta' Santa Margerita, San Pawl tal-Qlejja, Ta' Qali u Taz-Zokrija¹⁰. Inzidu nghidu li kejjilna xi toroq u sqaqien ohra (minn dawk li ma tajniex fil-lista Nru. 1 u sibna tul minn ta' lanqas ta' 4,000 metru iehor. Il-housing estate, mbaghad, ghandu madwar 2,200 metru iehor skont il-pjanta li kejjilna minnha.

Riferenzi

9. L-ismijiet tat-toroq hadniehom mir-Registru Elettorali, Suppliment tal-Gazzetta tal-Gvern ta' Malta, Nru. 13,726 tat-30 ta' April, 1980. It-tul ta' kull triq inqisuh bejn wiehed u iehor u nfissruh bis-sistema metrika (m – metru).
10. Taz-Zokrija, bhall-Bidnija, xi partijiet ta' Ta' Qali u l-Bidnija, huma deskritti bhala "limiti tal-Mosta" fir-Reglstru Elettorali li semmejna.

X'INBIDEL U X'INTMESS

Ktibna li t-Tieni Gwerra Dinjija gabet tibdid kbir li laqat, tista' tghid, d-dinja kollha. L-anzjani fostna japprezzaw dan li ghedna ghax jiftakru li, ghal dak iz-zmien, kien gara l-istess ma tmiem l-Ewwel Gwerra Dinjija. Kien saru zviluppi fil-qasam kostituzzjonali, inghidu ahna, li wasslu ghall-ghoti ta' l-ewwel kostituzzjoni sinifikanti, dik ta' l-1921, lil pajjizna. F'pajjizi ohra n-nisa kienu hadu post l-irgiel fil-fabbriki ghax l-irgiel inqabdu bil-lieva u riedu jiggieldu l-battalji ta' pajjizhom. In-nisa wkoll intlaqtu ghaliex hargu minn djarhom u ghamlu xoghol li darba kien isir mill-irgiel biss. F'Malta n-nisa li hargu jahdmu baqghu x'aktarx marbutin ma (p.497) xoghol li kienu diga jaghmlu qalbel. Kont issib ftit minnhom ghalliema, ohrajn skrivani, xi nfermiera u sefturi. Biss diga' kien jidher, anke qabel l-Ewwel Gwerra dinjija, li hafna nisa Mostin bdew jinxtehtu ghat-taghlim. Inghidu hafna f'sens relattiv ghaliex kienet haga kbira ghal dak iz-zmien li mara ssir ghalliema u kienet tgawdi certa stima, ghax "ta' l-iskola."

Kemm ighoddu izjed dawn l-osservazzjonijiet ghal dak li gara wara t-Tieni Gwerra Dinjia! Mhux ghalliema biss, jew infermiera, inkella sefturi, u mhux in-nisa biss, izda izjed l-irgiel, bdew ihallu l-art u jfittxu xoghol fl-ufficini, fit-Tarzna, li kienet ghada ta' l-Ammiraljat, ma xi ditti privati u bhala mpjegati tal-Gvern, jaghmlu kull ghamla ta' xoghol, basta mpjegati u mhux izjed jahdmu ghal rashom fl-ghelieqi, fil-bini jew fit-trinek u l-barrieri. Sas-snin sittin u sebghin hafna dahlu jahdmu go fabbriki, hwienet, lukandi, ristoranti u ma baqax qasam ta' xoghol li ma ssibx fih impjegati Mostin.

Niftiehmu. M'ahniex nghidu li ma' tmiem il-gwerra kollox sar kif nafuh illum. Xejn minn dan. Il-process tal-bidla u dak ta' ristruttura ha z-zmien tieghu. Hafna Mostin kienu ghadhom jiddependu ghall-ghajxien taghhom mill-biedja u mill-"gebla." Li rridu nghidu hu li, jekk sal-perjodu 1939 - 1945 il-hajja kienet tinbidel bil-mod il-mod, b'pass ta' fekruna, wara l-bidla bdiet tinhass aktar u aktar, dejjem izzid fir-ritmu sakemm illum il-hajja saret imghaggla u aktar kumplessa. Minn hajja principalment rustika sibna ruhna nghixu hajja li tixbah lil tal-ibliet, stil u skala Maltin. L-istess raba' nbidel fi blokok ta' djar u triqat li min ghandu hamsin sena jew izjed, u f'xi kazi inqas, jiftakarhom ghelieqi ghammiela b'hamrija hamra maqsumin f'oqsma wahda minn ohra bil-hitan tas-sejjieh. Fostna gew (p.498) joqghodu ghadd gmielu ta' familji minn bnadijiet ohra, qrib taghna jew boghod minna. Kellna r-rifugjati tal-gwerra - uhud minnhom baqghu jghixu maghna - u caqliq demografiku li l-aktar li nhass mis-snin sittin sal-lum ghaliex l-inhawi residenzjali li nbnew fl-ahhar nofs ta' l-erbghinijiet u fis-snin hamsin¹¹ inbnew l-aktar mill-Mostin ghalihom infushom jew ghan-negozju.

Riferenzi

11. L-izjed l-inhawi ta' Triq Gafa u San Tumas u partijiet sostanzjali ta' Triq il-Kostituzzjoni rispettivament.

TIFKIRIET

Il-hajja rustika kwazi ghebet. Hekk ghedna u hekk hu. Niftakru sal-hamsinijiet il-merhliet ta' moghoz u nghag u l-golgol marbut m'ghonqhom. Ir-raghaj kien jigi jbigh il-halib frisk mahlub dirett min sider l-annimal fuq il-ghatba tad-dar tal-klijenti tieghu. Dam sakemm inqatghu minhabba legislazzjoni li pprojbiet il-bejgh ta' halib b'dan il-mod minhabba l-mard tad-deni rqiq u anke minhabba li r-rahhala naqsu u l-biedja u t-trobbija ta' l-annimali hadu xejra ohra. Bosta kienu dawk li jrabbu t-tigieg u l-fniek gol-gallinar fid-dar ghaliex kullhadd kien irid dik il-bajda friska u tajba u dak il-fenek tari u bnin. Kont tara d-dundjani jittiehdu f'xi roqgha zdingata mimlija haxix halli jirghu. Sa xi moghza kienu jrabbu d-dar sas-snin tletin u kont issib wahdiet 'l hawn u 'l hinn sahansitra fis-snin hamsin u sittin. Kont ghadek tara x'uhud jaghmlu kafe huma stess go xi kenur, tal-bigilla jghajjat "shuna u tajba," tal-ful, cicri u karawett, tat-terramaxka, li, wara li jdoqqulek bicca muzika go triq, siekta u kwieta kif kient ghadha, johorgu jilqghu xi sold go kappell.

Xena li ntilfet ghal kollox kienet dik tal-pitkaliji, imfawrin bil-gid tal-Bambin. Niftakru tnejn minnhom fi Triq Callus, sbieh b'dak il-frott u haxix li kienu jaghtu l-ghelieqi (p.499) tal-Mosta u l-kampanja tar-regjun ta' fuq ta' Malta¹². Kienu sbieh ukoll ghaliex hemmhekk kienu jiltaqghu l-bdiewa kmieni fil-ghodu jew tard wara nofsinhar. Tbatiija kbira u negozjar bit-tfesfis fil-widmejn, bhal fl-irkant, biss flok il wiehed igholli fuq l-iehor u jghajjat quddiem kulhadd, wiehed jaghti prezz f'widnejn il-pitkal. Il-pitkaliji ta' Malta llum qeghdin migburin f'Ta' Qali. Marru hemm habta ta' l-1975 imma kienu ga' majnaw ghax l-aktar li baqghu tipici ta' zmienhom kienu sa qisu tmiem is-snin hamsin.

Tmiem is-snin hamsin nistghu nqisuh ukoll bhala tmiem ix-xerrejja ta' l-iskrapp¹³, is-senniena¹⁴, il-bejjiegha tal-bajd u tal-gbejniet¹⁵ ihabbtu l-bibien tal-parruccani taghhom, u tal-kappar¹⁶. Hawn minn jiftakar lil tal-klrxa, ta' l-isfinec¹⁷, tal-bejjiegha ta' l-ilma, tal-kobob u tal-merilli u dawk tal-figorini¹⁸. Jidhrilna li, jekk kien fadal min jigi jbigh minnhom fil-Mosta, kienu wahdiet. Biss niftakru t-tfal jixtru l-istatwi zghar u l-pasturi tat-tafal, sitt habbiet il-wiehed, minghand tal-hwienet, l-izjed l-iskrapan, u, sa ftit ilu, min jippompja l-idma f'xi bir mill-giebja tieghu ghal nofs lira. Il-bejjiiegha tad-drapp, xi ohrajn maghhom, ingabru f'post wiehed, l-ewwel fil-pjazza quddiem il-knisja ta' San Anard u wara, ghall-ahhar ta' l-1975, fejn ghadhom sal-lum, fil-pjazza li hemm in-naha l-ohra ta' Triq Nicolo Isouard, post li jfakkarna fi zminijiet ohra meta kien ikun hemm xi fiera ghall-festa ta' Santa Marija u l-banda ddoqq¹⁹. Biss tad-drapp kienu jduru mat-toroq, l-ewwel fuq l-ispalla, u mbaghad bil-karettuni u wara, sas-snin sittin, bil-vann²⁰.

Fejn huma l-bejjiegha tal-furrajna u n-nisa mdawrin mal-karettun biex jixtru ghaliex ghandhom it-tigieg u l-fniek ghat-trobbija? Ghad hawn min ihobb izomm xi erba' tigigiet u jghammar xi fenka, l-izjed il-Mostin anzjani, (p.500) izda kemm ghadhom jitrabbew dawn it-tjur u l-annimali fid-djar, l-izjed fejn inbena gdid, sew ghal lahamhom kif ukoll fil-kaz tat-tjur (xi papra ma kinitx tonqos) ghal-bajd? Kien hemm il-bejjiegha tal-melh, b'karettun zghir u l-melh migjub mis-salini, melh ohxon, mhux fin bhalma nixtruh illum fil-pakketti impurtati. U tas-silg. U l-karettuni tal-haxix. Kulhadd bil-gurnata u bil-hin tieghu. U tal-hobz 'tal-Franciz' u tan-N.A.A.F.I. ghall-familji tas-Servizzi Inglizi, li minnhom kellna bosta. Illum tal-hobz, tal-pitrolju, tal-halab u tal-haxix jigu wara biebna bil-vannijiet.

Spiccaw il-fanali tal-pitrolju fil-kantunieri tat-toroq. Ilhom daqqa ta' erbghin, hamsin sena. Dahlu l-bozoz tal-lucelettrika. Imbaghad min irid bozza hawn, min hinn. Minn bozza f'kull kantuniera spiccajna bil-bozoz bejn kantuniera u ohra. Ghall-habta ta' nofs is-snin hamsin konna naraw impjegat tad-Dipartiment ta' l-Ilma u d-Dawl idur fuq ir-rota qrib il-ghabex u fil-ghodu mas-6.00 a.m. biex jixghel u jitfi d-dawl blokk blokk. Qlibna ghas-sistema awtomatika, bdew dehlin it-tubi tan-neon u d-dawl baqa' jizdied u jizdied bihom fis-snin sittin u sebghin.

Kien fadal hafna toroq mhux asfaltati sa nofs is-snin hamsin, l-izjed fl-inhawi ta' Triq Xorxa u Triq Gafa tulha kollha. Inghataw l-asflat u sar l-bankini fejn ma kienx hemm. Inbnew inhawi shah fis-sittinijiet u sebghinijiet u maghhom toroq godda asfaltati. Spicca zmien il-bexxiexa. Difatti, difficli tiftakar, minn tmiem it-Tieni Gwerra, xi impjegat tal-Gvern b'karrettun u bettija kbira bhal ta' dak tal-pitrolju, migbud minn hmar jew ziemel, ghaddej ibixx it-triqat biex it-trab ma jtirx fi djar u f'ghajnejn in-nies f'xi gurnata ta' rih. Gieli rajna l-bowsers tal-ilma, izda biex isaqqu gonna pubblici jew sigar fit-triqat, inkella (p.501) biex jipprovdu l-ilma ghall-uzu ta' cittadini privati.

Fi zminijiet meta l-qari ftit li xejn kien mifrux minhabba nuqqas ta' taghlim u ta' finanzi, kien hemm drawwa li n-nies tabbona f xi rumanz li kien johrog faxxiklu faxxiklu. Ghalhekk darba f'gimgna, kulhadd meta jmissu, kienu jaraw lil tal-faxxikli, impjegat ta' xi stamperija, gej halli jaghtihom il-kopja taghhom. Kulhadd irid jaqra jew jisma', jekk ma jafx jaqra, "il-fatt", kif kienu jsejhu l-istorja tar-rumanz. Kienu x'aktarx rumanzi b'toghma melodrammatika. Kultant is-suggett kien religjuz; kultant xi rakkont jew poezija dwar kaz kriminali; drabi ohra xi leggenda Maltija jew xi ncident mil-istorja ta' Malta. Kienu jistennewhom bhalma kienu jistennew it-tlugh tal-lottu nhar ta' Sibt (il-lottu, wara kollox, ghadu popolari sal-lum). Kultant min kien daqsxejn izjed imghallem, kien jabbona f'xi rivista bhal Il-Malti u, aktar qabel, qisu fl-ewwel tletin sena tas-seklu, kien jixtri l-Kotba tal-Moghdija taz-Zmien, mahruga mis-Sur Fons Marija Galea. Hargu mija u hamsin minn dawn il-kotba u huma mfittxin hafna mill-istudjuzi.

Tal-faxxikli rnexxielu jiskappa t-tibdil kbir socjali li gabet maghha l-gwerra, imma sa tmiem il-hamsinijiet zmienu kien ghamlu. Dak il-perjodu kien tranzitorju. Tal-faxxikli kien baqa' jigi ghall-anzjani filwaqt li z-zghazagh li twieldu fi zmien u wara l-gwerra bdew isibu kotba ohra, l-aktar fl-ilsien Ingliz, aktar ma ghadda z-zmien. Madanakollu r-rumanz kien fadal postu u xi gazzetti bdew jistampaw faxxikli ta' erba' faccata f'kull harga, kif ghadhom jaghmlu x'uhud sallum.

Hawn min ghadu jiftakar xi tifel jew tifla sejrin il-hanut tax-xorb halli jixtru xi terz jew pinta nbid. Din id-drawwa nqatghet, nistghu nghidu, mal-gwerra. Niftakru (p.502) lil xi guvnott jew xebba jduru bil-kafe' u t-te' biex jinxtara mill-baqquniera huma u jqattghu t-trinek. Niftakruhom sal-hamsinijiet. Imbaghad dahlu l-jack hammers u maghhom drawwiet ohra, l-izjed il-flixken tax-xorb minerali.

Kien ghad fadal min jaghmel xi karettum, inkella jsewwih, sa qisu nofs is-snin sittin. Il-haddieda, li llum kwazi ghebu wkoll, kienu jnieghlu z-zwiemel barra x-xoghol l-iehor ta' senghethom. Minn xi hmistax-il sena 'l hawn biex tara karrettun sirt trid taghmel weghda, ahseb u ara tara s-sriebet taghhom gejjin lura mill-Imnarja jew minn xatt il-bahar fis-sajf, uhud minnhom inizzlu l-passiggieri l-Mosta halli jbillu grizmejhom qabel ikomplu triqithom. Fil-ghodu l-bidwi jbakkar lejn l-ghalqa. Tisma' bieb ir-remissa jinfetah u wara ftit il-hsejjes taz-zwiemel u l-karettun. Fil-ghaxaija kont titghaxxaq tara xi karettum gej fit-tard, fanal jixghel u kelb mistrieh go xkora ghamla ta' bandla taht il-karrettun, sakemm ma jittantahx xi sabi u jarma jinbah kemm jiflah.

L-uzanzi fl-ilbies inbidilu hafna. L-ghonnella, li, sat-tletinijiet kienet tintlibes min-nisa kolha, sahansitra mix-xebbiet, sparixxiet qisu madwar nofs il-hamsinijiet ghalkemm kont tara xi wahda 'l hawn u 'l hinn fis-snin sittin. Niftakru wkoll wahda mara anzjana hafna li baqghet biha sa ftit tas-snin ilu fis-sebghinijiet. Sa nofs is-snin sittin l-uzu tal-brieret ta' l-irgiel sar ristrett, ghalkemm ghad hawn min jilbishom. L-istess nghidu ghas-sdieri. It-terha nqatghet ukoll u sa hmixtax-il sena ilu kont tghodd ruhek ixxurtjat jekk tara xwejjah liebes biha ghal Santa Marija.

Il-laqmijiet ghadhom jintuzaw hafna l-aktar minn dawk li ghandhom minn madwar erbghin sena 'l fuq. Fost iz-zghar nett qajla min ghadu juza l-laqmijiet imma ma (p.503) tridx tistaghgeb jekk tisma' xi zaghzugh minn hawn jew minn hinn izellaqlek laqam biex ifiehmek malajr.

Fis-sajf kont tara familji shah fuq il-bankini jitkellmu ma' xulxin wara li kull familja tkun qalet ir-Ruzarju. Fix-xitwa kont tghaddi u tisma' r-Ruzarju minn wara t-tieqa tal-kamra ta' barra. Qeghdin insemmu z-zmien sas-snin hamsin meta kien ghadek tista' tohrog ghall-frisk ta' lejla sajfija u l-ebda hoss jew duhhan ta' karozza ma kien itelfek. Din id-drawwa sabiha nqatghet, bhal hafna ohrajn, ghax il-kuntatti mal-kumplament ta' pajjizna, is-safar u wzanzi godda hallew l-effetti taghhom. Dhul il-harifa t-tfal u l-kbar kienu jigbru l-bebbux, specjalment wara li taghmel l-ewwel xita.

Hafna jiftakru wkoll il-flares li kienu jixhtu l-ajruplani waqt il-manuvri bil-lejl meta l-ajruport ta' Ta' Qali kien ghadu jintuza. Jiftakru t-targets migbudin minn ajrupilan, xi truppi nezlin bil-paraxut, xi ajruplani li kkraxxjaw qrib l-ajruport u ohrajn li qabzu l-barrikata tal-barbed wire u spiccaw f'ghalqa. Inkella bil-lejl xi ajruplan maqbud bid-dawl tas-searchlight waqt it-tahrig. U t-tfal jiffantastikaw li seta' kien xi spija ghax il-gwerra ma kienx ilha wisq li spiccat u l-grajjiet li huma ma kenux jiftakru, ghax kienu ghadhom ma tweldux, kienu jisimghuhom minghand il-kbar, li fis-sewwa, tal-gwerra kellhom it-tigriba. Kienu saru wkoll zewg air shows, wahda minnhom fl-1959 (skont Errata Corrige fil-ktieb, p. 683: trid tigi 1960 waqt li air show ohra saret fl-1957), tislija ahharija ghax f'dik is-sena Ta' Qali ma baqax jintuza mill-ajruplami tal-glied. Baqa' miftuh u jintuza minn xi ajruplan tat-trasport jew ghal xi nzul ta' emergenza sal-1962, meta ghalaq u ghadda kwazi kollu kemm hu f'idejn il-Gvern Malti fl-1968.

Kull haddiem irid jistrieh u kull mistrieh ivarja (p.504) minn bniedem ghal iehor. Niftakru l-irgiel bis-sidrija jobormu xi sigarett, beritta f'rashom mixtrija ghall-Ghid il-Kbir jew Santa Marija, sejrin ghand il-parrukkier. Hemm, ghandu, kien post iehor, barra z-zuntier tal-knisja, fejn kienu jiltaqghu biex ighaddu z-zmien. Is-Sibt kienu jmorru dawk fosthom li ma kenux iqaxxru l-lehja huma stess. X'aktarx fl-ghaxija, biex it-taqxira sservi sewwa ghall-ghada, il-Hadd.

Kienu jifthulha fuq kollox, kif kienu jaghmlu fil-misrah jew f'xi hanut fejn ighaddu ghal xi terz. Izda ghand il-parrukkier is-sugget favorit x'aktarx kien ikun dwar l-ghasafar. Jitkellmu fux xi verdun, xi gojjin, xi zakak jew xi merill; kemm dak li jkun irnexxielu jghajjex amorini u kanali u kemm qabad zebri u ghasafar taz-zebbug. Erhilhom ighidu b'kemm sejrin l-ghasafar u kemm tiswa xkora skalora.

F'xi hanut tax-xorb, quddiemhom fuq il-mejda xi tazza nbid milli jaghsru l-bdiewa, erhilhom iqabblu – ghax l-ghana kien mezz kif joholqu u jesprimu s-sentimenti taghhom. U jnehhu xi balla minn fuq l-istonku! Ghalihom kienu t-toksijiet tallum, is-swali taz-zfin (xi zfin!), il-kazini tal-partiti politici. Mhux ghax illum ma nsibuhomx il-hwienet tax-xorb, il-bars – anzi llum zdiedu – imma l-ambjent inbidel.

Il-misrah, iz-zuntier u l-kollonnar tal-portiku kienu l-forum fejn jiddiskutu kollox: mill-familja bir-razza u r-radika sakemm kien hanin jew qalil it-temp; kemm-il tomna raba' kellhom imqabbel ghandhom u kemm kienu wirtu; x'festa kellhom dik is-sena u x'opri xtaqu li jsiru.

(p.505) Ghadhom jezistu dawn il-ghamliet ta' rikrejazzjoni izda x'uhud, bhall-ghana kwazi ghebu filwaqt li llum ftit huma dawk li jfittxu l-parrukkier ghal xi taqxira lehja. L-insib, il-kacca w is-sajd ghadhom popolari, anzi zdied l-isparar fuq il-plattini u kellna xi Mostin li hadu sehem f'kompetizzjonijiet ta' l-isparar f'xi edizzjonijiet ta' l-Olimpjadi, bhal f'Ruma fl-1960 u f'Moska fl-1980. U fil-Bidnija l-assocjazzjoni tat-tiraturi Maltin ghandha range uniku f'Malta mibni u attrezzat skond regolament internazzjonali.

Triq Valletta fl-imghoddi kienet imfittxa minn xi sewwieq taz-zwiemel minn Malta kollha. Kienet idjaq milli hi llum imma dritta u tajba ghal xi tigrija, imqar jekk min jinqabad kien jiddobba citazzjoni. Meta twessghet fis-snin sittin habat kien hemm min ser juzaha ghal xi tigrija tal-karozzi, bejn tnejn, tard fil-ghaxija. Malajr waqfu u t-tahwil tas-sigar fic-central strip, li saret madwar is-sena 1972, ma ppermettiex aktar tlielaq. Ghall-grazzja t'Alla hafna kienu diga' sabu zvog f'Ta' Qali.

Tajjeb wiehed jghid xi haga dwar il-fama tal-Mostin. Kienu jiddelettaw b'sahhithom ghax kienu nies tar-raba' u bennejja. Ghal San Girgor hallihom sejrin bl-istendardi, purcissjoni bil-mixi mill-Mosta ghaz-Zejtun u Marsaxlokk. Wara mixja bhal dik, lebsin ta' fratelli u jgorru l-istendard taghhom, kienu jnizzluh fuq id wahda xi tliet darbiet sa l-art miinghajr ma jmissuha. Kien hemm certa pika²¹.

Il-Mostin stess ighidu li l-Vara l-Kbira u Santa Marija kienu jidhlu ghalihom nies qishom spnar u kienu jingharfu, m'ghandniex xi nghidu, mill-barranin ghax-xehta taghhom. X'ma jkunux ferhana (felhana mhux ferhana, skont Errata Corrige fil-ktieb, p. 693) nies bhal dawn: min kien jahdem fil-gebel, min iqatta' t-trinek u (p.506) min jahdem fil-barrieri! Dawn kienu tipi ta' xoghol komuni hafna, flimkien mal-biedja sat-Tieni Gwerra Dinjija. Ix-xehta tintiret. L-ikbar numru ta' fratelli li jigbdu l-ktajjen ma saqajhom fil-Gimgha l-Kbira huma Mostin. Il-fatt li jaghmlu hekk juri li wirtu tradizzjoni antika.

Fama ohra barra dik generika ta' kemm huma bezlin u bil-ghaqal il-Mostin u x'devozzjoni ghandhom ghall-Madonna, tikkoncerna l-emigranti. L-emigrazzjoni tal-Mostin tant kienet qawwija li l-Maltin kienu jghidu li "is-safar ghall-Mostin qisu qeghdin jiehdu tazza ilma." Smajnieha ahna stess din l-espressjoni. Ma niskantawx ghalhekk li f'San Francisco hemm l-akbar komunita Mostija msiefra li tlahhaq 7,000 minn total ta' 17,000 Malti.

Riferenzi

12. Il-bdiewa ta' dan ir-regjun kellhom postijiet ohra fejn jiehdu l-prodotti taghhom, kulhadd kif kien imdorri jaghmel ghand il-pitkal tieghu. Insemmu l-pitkali tar-Rabat u ta' Birkirkara li maghhom kienu jridu jikkompetu l-pitkali Mostin.
13. Kienu jghajtu: "Ram u hadid, min ghandu?"
14. L-gbajta ta' dawn kienet bejn wiehed u iehor: "Imqassijiet u skieken, min isinn?"
15. Kienu jigu ghadd ta' nisa jbighu l-kappar L-aktar maghrufin kienu ta' Haz-Zabbar. L-aghjat taghhom: "Kapparija l-kejla, min jiehu kejla?" u "Kappara ghall-kappar."
16. L-ghajta tipika: "Helwin ghar-ravjul."
17. L-isfinec kienu ghamliet ta' ghagina maghmulin irqiq irqiq jixbhu l-cornflakes li nixtru fil-pakketti.
18. "Figorini belli!"
19. Il-fieri nqatghu habta tas-sena 1960.
20. "Drapp u harir, drapp u harir, fin u rhis."
21. Ara x'kiteb Dun Guzepp Farrugia miz-Zurrieq fi Il-Habib, 8 ta' April, 1913, u Antologija ta' Proza Maltija, L-Ewwel Volum, Guze Aquilina, p. 80. Dwar il-purcissjoni ta' San Girgor nixtiequ nghidu li, skont l-istorja ta' Malta ta' P. P. Castagna (it-tieni darba, Appendix, 1890), il-parrocca tal-Mosta kienet timxi fit-tlettax-il post minn hamsa u tletin. Eqdem ma tkun il-parrocca, aktar kienet tkun minn ta' l-ahhar li timxi fil-purcissjoni. Hekk il-parrocca tal-Katidral ta' l-Imdina, l-eqdem wahda, kienet timxi l-ahhar. Il-fratellanzi kienu jimxu wara l-parrocci. Il-purcissjoni bil-parrocci, fratellanzi, patrijiet, seminaristi, kleru u kanonci l-ahhar li saret fl-1925 bhala rizultat ta' digriet tal-Isqof Dom Mawru Caruana datat 22 ta' Frar, 1926.

LISTI U TABELLI NRU. 2

BIEDJA U SAJD²²

A. Bdiewa jahdmu full-time
	1976-77		1977-78
	Irgiel	Nisa	Irgiel	Nisa
Taht id-19-il sena	9	023	13	0
Bejn 20 u 29	38	5	55	0
Bejn 30 u 39	52	5	55	3
Bejn 40 u 49	47	12	48	10
Bejn 50 u 59	54	15	66	5
Bejn 60 u 69	32	8	25	3
70 ’il fuq	40	8	50	7
Total	272	53	312	28
Total Irgiel u Nisa	325		340

B. Bdiewa jahdmu part-time
	1976-77		1977-78
	Irgiel	Nisa	Irgiel	Nisa
Taht id-19-il sena	16	424	14	4
Bejn 20 u 29	91	14	72	10
Bejn 30 u 39	83	22	89	16
Bejn 40 u 49	76	14	68	17
Bejn 50 u 59	51	12	49	19
Bejn 60 u 69	35	14	36	17
70 ’il fuq	29	3	28	5
Total	381	83	356	88
Total Irgiel u Nisa	464		444

C. Art: Area f’ettari ta’ art li tista’ tinhadem
	1976-77	1977-78
Numru ta’ Lottijiet	553	556
(Dry – Baghli)
1. Uzata	706	696
2. Mhix uzata ghal ftit taz-zmien	9	12
3. Total	715	708
(Irrigata - Saqwi)
1. Uzata	30	28
2. Mhix uzata ghal ftit taz-zmien	0	0
3. Total	30	28
(Semi-Irrigata – nofsha saqwi)
1. Uzata	2	2
2. Mhix uzata ghal ftit taz-zmien	0	0
3. Total	2	2
Area f’ettari ta’ Xaghri (Waste Land)	82	87
Total f’ettari ta’ l-area tal-lottijiet	829	825

D. Art li nhadmet jew thalliet tistrieh
	1976-77	1977-78
Numru ta’ Lottijiet	553	556
Area f’ettari ta’ art li nhadmet tul is-sena (Dry – Baghli)	706	696
Minnhom thallew jistriehu ettari	20	30
Area f’ettari ta’ art li nhadmet (Irrigati u Semi-Irrigati)	32	30
Minnhom thallew jistriehu ettari	1	0
Total 1: Ettari mahduma	738	726
Total 2: Ettari mhollija jistriehu	21	17

a. mts - Ma tezistix statistika.
In-numri bis-sing warajhom jindikaw il-kobor tal-lottijiet diversi. Hekk inghidu ahna 0- jindika lott li hu kbir sa ettaru wiehed, 1- jindika minn ettaru sa tnejn, u tibqa’ ssejjer hekk.

F. Numru ta’ Lottijiet fid-Distrett tat-Tramuntana
	1976-77	1977-78
Mosta	553 (738)b	556 (726)
Naxxar	203 (273)	205 (260)
Gharghur	214 (208)	219 (213)
Mellieha	437 (359)	416 (309)
San Pawl il-Bahar	327 (601)	322 (568)
Mgarr	346 (647)	337 (628)
Total	2080 (2826)	2055 (2704)

b. In-numri fil-parentesi jindikaw l-ghadd ta’ ettari totali. Huma wkoll l-area totali ta’ art li kienet tinhadem fis-snin imsemmija

FESTI EWLENIN

(p.509) Fil-Mosta niccelebraw tliet festi ewlenin: il-Milied, it-Tifkira tal-Passjoni, Mewt u Qawmien ta' Sidna Gesu Kristu, u l-festa tat-titular tal-parrocca, l-Assunzjoni tal-Vegni Marija.

Il-Milied

Il-Milied jigi celebrat fil-Mosta kif ikun celebrat bnadi ohra. Tispikka l-quddiesa tal-lejl tal-Milied, (p.510) wahda mill-izjed popolari li ssir f'Malta tant li bosta jigu ghaliha minn kullimkien u gieli rajna t-turisti. Nistghu nghidu li fil-Mosta d-drawwiet li jsiru l-presepju god-djar u l-Bambini mixghulin fit-twieqi huma mxerrdin hafna. Inghidu wkoll li ssir is-Sigra tal-Milied, imma imqabbla ma l-ghadd ta' Bambini, ma tispikkax. Ghandna presepji li jkunu miftuhin ghall-pubbliku. Fis-snin hamsin niftakru kemm kienu jigu privates mimlijin Maltin u turisti halli jaraw il-presepju kbir tas-Sur Salv Agius f'Nru. 30, Triq it-Torri kif ukoll dak mekkaniku tas-Sur Guzeppi Fenech f'Nru. 6, Triq Ponsonby. Presepju mekkaniku iehor jintrama fi Triq il-Parrocca filwaqt li l-presepju li jsir fl-Oratorju "Qalb ta' Gesu" kwazi dejjem qieghed ikun registrat fil-kompetizzjoni ghall-ahjar presepji kbar f'Malta²⁶. Isiru presepji mdaqqsa wkoll fil-Qasam tal-MUSEUM fi Triq Papa Gwanni XXIII u fl-ghaqdiet kattolici.

Il-parrocca qieghda tahdem biex ikun hawn il-veru spirtu tal-Miled. It-tfal kollha li jirregistraw il-presepju taghhom ghand l-Arcipriet jiehdu sehem f'kompetizzjoni bi premjijiet li jitilghu bix-xorti. Din ilha ssir madwar ghaxar snin. It-tfajliet tal-Kor Shalom ta' l-Oratorju "Marija Immakulata" qeghdin ikantaw ghanjiet tal-Milied fid-dar ghall-anzjani tas-Sorijiet Frangiskani, PAX ET BONUM fi Triq Cassar u gieli marru l-Housing Estate tal-Gvern fl-ahhar hames snin. Is-Socjeta tad-Duttrina Nisranija taghmel il-purcissjoni bil-Bambin mat-toroq tal-Mosta lejlet il-Milied (mill-1946 'l hawn). Fl-1977 bdew jaghmlu purcissjoni u jkantaw l-ghanjiet tal-Milied fil-Bidnija²⁷. M'ghandniex xi nghidu li l-qofol huwa s-sehem tal-parruccani fil-Liturgija tal-Milied. Illum il-priedka tat-tifel issir waqt il-funzjoni ta' qabel il-quddiesa ta' nofs il-lejl. L-ewwel darba li saret hekk kien fl-1965²⁸. F'dik is-sena flok (p.511) il-matutin bdiet issir Velja Bibblika. Sa l-1964 il-priedka tat-tifel kienet issir waqt il-quddiesa ta' nofs il-lejl.

Triq il-Kungress Ewkaristiku zzejnet xi darbtejn bl-istilel fis-snin sebghin. L-ewwel darba li zzejenet kien fl-1970 u rebhet it-tieni premju ta' Lm50 fil-kompetizzjoni ghall-isbah toroq imzejna f'Malta. Dik is-sena f'din it-triq twahhlu xi loudspeakers u ndaqqu l-ghanjiet tal-Milied f'certi hinijiet²⁹. Fl-istess sena ntramat bl-istilel Triq l-Oratorju³⁰ filwaqt li l-bniet ta' l-Iskola Primarja kantaw l-ghanjiet u l-Boy Scouts libsu ta' raghajja u angli u gibdu l-presepju li ghamlu³¹. Fl-1970 ukoll intramat ghall-ewwel darba wara bosta snin kewkba fuq it-twieqi tat-tanbur tar-Rotunda³².

Riferenzi

26. Il-presepju rebah l-ewwel premju tieghu fil-kompetizjoni tal-1979 meta ha t-tielet premju.
27. Il-Mosta, Nru. 88, Novembru-Dicembru, 1979, p. 4.
28. Il-Mosta, Nru. 6, Frar-Marzu, 1966, p. 2.
29. Il-Mosta, Nru. 36. Frar-Marzu, 1971, p. 2.
30. Idem.
31. Idem.
32. Idem.

Il-Gimgha l-Kbira

Il-generazzjonijiet tallum ma jiftakrux certi tradizzjonijiet antiki marbutin maz-zmien tal-Gimgha l-Kbira. Min kien tfarfar imqar ftit fil-hamsinijiet u f'xi kazi, fil-bidu tas-snin sittin, jiftakar xi affarijiet li llum inqatghu w ohrajn li naqsu sewwa. Hekk, minn Hadd il-Passjoni kienu jitghattew bi drapp vjola s-slaleb, il-pittura taht il-lunetti u l-vari li hemm fin-nicec – Santa Marija, il-Madonna tac-Cintura, San Guzepp u d-Duluri. Imbaghad, fl-antik sewwa mhux hazin, nhar il-festa tad-Duluri n-nies kienu jitqarbni fis-1:00p.m. wara li jkun ilhom sajmin minn nofs il-lejl. Is-sawma kienet hobz u ilma, inkella s-sawm tas-seba' bukkuni. Ghal bosta dan is-sawm illum jista' jidher rigoruz hafna. B'danakollu niltaqghu ma' whud, inkluzi zaghzagh, li jsumu minghajr ma jiehdu la ikel u lanqas ilma. X'dalma kienet taqa' fil-knisja meta jitghattew it-twieqi bid-drapp nhar l-Erbgha tat-Tniebri! L-artal maggur u l-barabbas (dan kien gandlier kbir f'forma ta' trijanglu bi hmistax-il xema') kienu jintramaw b'xemghat tat-tniebri lewn isfar skur.

(p.512) Il-Vizti tas-Sepulkru kienu jibdew mill-Hamis fil-ghodu wara l-quddies u jitkomplew nhar il-Gimgha l-Kbira. Bir-riformi tallum dawn iil-vizti jibdew mill-hamis fil-ghaxija u jitkomplew il-Gimgha l-Kbira sas-2:30p.m.³³ Is-Sepulkru kien jintrama f'forma ta' tarag b'mod li l-altar kien jitghatta kwazi kollu. Kien ikun imzejjen b'hafna xema', tazzi homor, gulbiena u fjuri bojod. Fil-liturgija tallum l-altar irid jidher u t-tizjin sar aktar semplici. Ghednilu Sepulkru ghax hekk ghadna nsejhulu, imma skont l-aggornament liturgiku, jissejjah l-Altar tar-Repozizzjoni.

Fil-Gimgha l-Kbira l-bibien tal-hwienet kienu jinzammu nofshom maghluq bil-faxex suwed fuqhom. L-irgiel bl-ingravata sewda u n-nisa b'ilbies b'kuluri mrazznin. Il-bnadar jittajru mezza lasta; it-tokis jinghalaq.

Sal-ewwel snin tal-hamsinijiet, jidhrilna, ir-reffiegha tal-vari, wara strapazzata bhal dik ta' xi erba'sighat, kienu fis izarmaw il-vari. Dan kellhok jaghmluh ghax il-Glorja kienet issir is-Sibt fil-ghodu fit-8:00a.m. (l-ahhar li saret fil-ghodu kien fis-sena 1955).

Mal-Glorja t-tfal – u anke l-kbar – kienu jkunu lesti fl-altari kollha bil-hbula f'idejhom biex inizzlu f'daqqa d-drapp li kien jghatti l-kwadri. Id-daqq tal-qniepen tal-knisja u l-qniepen zghar li kien ikollhom f'idejhom it-tfal u l-qanpiena tal-quddies (hasra li din il-qanpiena mill-1978-79 tnehhiet ghal kollox!) flimkien mad-daqq ta' l-orgni kienu joholqu atmosfera mill-isbah. Haga kurjuza li wara l-Glorja hafna min-nies li kienu jkunu prezenti, flok li jibqghu ghall-bqija tal-funzjoni, kienu jaqbdu u johorgu 'l barra! Imbaghad il-funzjoni bdiet issir fl-10:30p.m. u l-quddiesa f'nofs il-lejl (1956). Illum³⁴ li c-cerimonja tat-tberik tan-nar, il-qari tal-lezzjonijiet mill-Bibbja u l-kumplament jibda (p.513) fit-8:00p.m. u mhux fl-10:30p.m. u li l-Glorja tkun intonata ghall-habta tad-9:00p.m., jigu ferm u ferm aktar nies, hekk li s-siggijiet jittiehdu kwazi kollha, u l-maghmudijiet ma jonqsux.

Il-Gimgha l-Kbira, mela, tigbed hafna nies. Mhux il-purcissjoni biss. Fir-Randan minn dejjem kienu jsiru l-korsijiet ta' l-ezercizzi spiritwali. Illum tul il-hamest ijiem tal-kors issir priedka wahda kuljum ghal gruppi ta' individwi, per ezempju, ghall-mizzewgin, zaghzagh u ohrajn. Fl-antik tista' tghid li kien hemm zewg kategoriji principali ta' dawn l-ezercizzi: dik tan-nisa u l-ohra tal-irgiel. Flok priedka wahda kienu jsiru tnejn. L-ewwel parti jaghmel il-priedka f'forma ta' meditazzjoni filwaqt li t-tieni predikatur jenfasizza aktar il-parti morali. Fl-ahhar ta' l-ezercizzi l-predikatur dejjem kien jispicca bil-barka papali bil-kurcifiss f'idejh.

Devotissima hija l-festa tad-Duluri. Il-Mosta dakinhar tattendi bi hgara ghall-quddies u specjalment ghall-quddiesa sollenni ta' fl-ghaxija u wara takkumpanja fil-purcisjoni bl-istatwa tad-Duluri. F'din il-purcissjoni jinghad ir-Ruzarju minn fuq il-loudspeakers³⁵. F'kappella artistika u armata mill-aqwa f'Nru. 30, Triq it-Torri dakinhar issir l-festa tad-Duluri u titqaddes quddiesa. Ikun hemm ukoll sett ta' vari tal-Gimgha l-Kbira, xoghol Salvatore Agius. Xbieha ohra tad-Duluri li qieghda tigbed hafna devozzjoni lejha tinsab meqjuma fil-kappella tal-Oratorju "Qalb ta' Gesu." Din hi xoghol artistiku fl-injam tal-Mosti Salvatore Dimech, "is-sartx,"u ngabet l-Oratorju fl-1968. Go din il-kappella ssir ukoll il-Mejda tal-Appostli (1968) u jintramaw ghall-wiri sett ta' vari zghar, xoghol Guzeppi Fenech ta' Nru. 6, Triq Ponsonby. Insemmu dawn l-attivitajiet biex nuru li fil-Mosta minn dejjem (p.514) kien hawn u ghad hawn dilettanti ta' dawn id-drawwiet qaddisa.

Il-purcissjoni tal-Gimgha l-Kbira tal-Mosta hi bla dubju, wahda mill-aktar serji u mfittxija f'Malta. Is-sett ta' vari, li nistghu nghidu hu kollu xoghol l-istatwarju famuz Malti Karlu Darmanin³⁶, hu xi haga li l-Mostin jistghu jiftahru biha minhabba l-konsistenza artistika li biha gie esegwit³⁷. Hemm, imbaghad il-bradelli u bankuni tal-gewz skulturati bi stemmi tal-Passjoni. Hadu post il-bankuni pjuttost semplici, li kieni ippitturati, ta' zmien ilu. Impressjonanti hafna huwa l-arrangament tal-fjuri³⁸. Wara li ghaddew bosta snin minn meta saru l-vari nhasset il-htiega li jinzebghu mill-gdid. Nafu li baqghu kif zebaghom il-Profs. Guze Briffa sal-1951. Ilbieshom kien imzejjen b'disinji tad-deheb. Fl-1952 il-Kav. Rafel Bonnici Cali zebaghhom mill-gdid u ghadhom kif halliehom hu³⁹.

Fl-1967 kien tqassam fuljett bl-Ingliz lit-turisti dwar il-Gimgha l-Kbira fil-Mosta. Fl-1970⁴⁰ hi u hierga l-purcissjoni, bdew isiru kummentarji bil-Malti u bl-Ingliz dwar il-Passjoni u l-purcissjoni fil-Mosta⁴¹. Sar titjib kbir fil-hwejjeg li jintlibsu miz-zghar. Mill-1970⁴² 'il quddiem bdew jiehdu sehem il-kbar b'ilbiesi maghzulin u mhallsin minnhom. Il-kitba fuq it-tabelli li jgorru t-tfal saret bil-Malti fl-1971⁴³. Iz-zaghzagh tallum ma jiftakrux is-sacerdoti li jakkumpanjaw il-Monument lebsin il-kapep suwed. Sa ta' lanqas l-1969⁴⁴ niftakru l-kant tal-Miserere mis-sacerdoti u mill-abbatini jew grupp ta' tfal lebsin iz-zimarri, izda llum dan inqata'. Ghal bosta snin qabel u wara l-gwerra kien ikun hemm ragel ghama jakkumpanja t-tfal bil-vjolin. Fl-1970 bdew idoqqu zewg baned, wahda barranija quddiem il-vara ta' Guda jbus lil Kristu u l-ohra l-Banda "Nicolo Isouard" bhas-soltu quddiem (p.515) il-Vara l-Kbira⁴⁵. L-Irgiel li jkaxkru l-ktajjen ghadhom kotranin daqs dejjem. Ma ninsewx insemmu wkoll l-ghadd ta' slaleb u dawl iehor mat-twieqi u galleriji b'mod specjali fit-triqat li minnhom tghaddi l-purcissjoni.

Fl-1976 saret ghall-ewwel darba l-purcissjoni bl-istatwa ta' Kristu Rxoxt, xoghol Glormu Dingli tar-Rabat ta' Malta, mill-Oratorju "Qalb ta' Gesu" ghall-knisja arcipretali. Saret f'forma ta' pageant bibbliku u hadu sehem fiha wkoll il-Banda "Nicolo Isouard" u l-Boy Scouts u l-Girl Guides tal-Mosta. Fl-1979 il-purcissjoni bdiet tohrog mill-knisja arcipretali. Fil-Mosta l-festa ssir fl-ghaxija, wahda mill-ftit celebrazzjonijiet mhux fil-ghodu bhalma jsiru kwazi l-purcissjonijiet kollha ta' Kristu Rxoxt.

Riferenzi

33. Ta' min ighid li fil-parrocca taghna jkun hemm armati u mzejna zewg altari ohra ghall-adorazzjoni ta' Gesu Sagramentat: wiehed fil-kappella tas-Sorijiet Agostinjani u iehor fil-kappella tas-Sorijiet Frangiskani. Ara Il-Mosta, Nru. 89, Jannar-Frar-Marzu, 1980, p. 4.
34. Mill 1970 'l hawn. Nirringrazzjaw lil Mons. Joseph Lupi, Segretarju Djocezan, ta' din l-ittra li baghtilna datata 6 ta' Gunju 1981: "L-ahhar sena li fiha hawn Malta l-funzjoni ta' Sibt il-Ghid saret is-Sibt fil-ghodu kienet is-sena 1955. Fis-sena 1956 sar obbligatorju ir-rit il-gdid tat-Tlitt Ijiem tal-Ghid (i.e. minn Hamis ix-Xirka fil-ghaxija sa Hadd il-Ghid); minn din is-sena c-celebrazzjonijet tal-Vgili ta' l-Ghid bdiet issir fl-10:30p.m. Fis-sena 1970, fil-bidu tar-Randan hareg ir-rit il-gdid definittiv tat-Tlitt Ijiem tal-Ghid, u hawn Malta beda jintuza dik is-sena stess. Mis-sena 1970 inghata l-permess li l-funzjoni tal-Vgili tkun tista' tibda qabel 10:30p.m., izda mhux aktar kmieni mit-8:00p.m."
35. Van bil-loudspeakers.
36. Barra t-Tradiment ta' Kristu (1963), xoghol Glormu Dingli tar-Rabat ta' Malta, u l-Monument (1924), li l-urna tieghu skolpieha Antonio Agius mill-Birgu filwaqt li l-istatwarju Ghawdxi l-Kav. Wistin Camilleri ghamillu l-korp ta' Kristu Mejjet, l-erba' angli tal-kantunieri u dawk ta' fuq il-kuruna. Il-vara tad-Duluri (1919) jidher li hi kaz ghaliha ghax l-istatwa tal-Madonna ghamilha Karlu Darmanin imma San Gwann x'aktarx sar mil-lavrant tieghu u mhux minnu.
37. The Sunday Times, 23 December, 1979, Supplement XIV; Il-Mosta, Nru. 90, April-Mejju-Gunju 1980, p. 2.
38. Il-Mosta, Nru. 89, Jannar-Frar-Marru, 1980, p. 3.
39. Idem.
40. Il-Mosta, Nru. 3I, April-Mejju, 1970, p. 4.
41. F'dawn l-ghaxar snin kien hemm drabi meta ntuza wkoll il-Germaniz.
42. Il-Mosta, Nru. 37, April-Mejju, 1971, p. 1.
43. Il-Mosta, Nru. 37, April-Mejju, 1971, p. 4.
44. Il-Mosta, Nru. 25. Aprtl-Mejju, 1969, p. 5.
45. Il-Mosta, Nru. 31. April-Mejju, 1970, p. 4.

Santa Marija

"Issa gejja 'Santa Marija'
X'festa ghanhom il-Mostin!
Giggifogu ta' mitt lira,
U banda ta' mitt xelin."

Min jista' jmeri din it-taqbila ta' missirijietna minghajr ma jizbalja! Santa Marija hi dejjem festa kbira ghalina l-Mostin. Gieli gew snin meta frahna izjed mis-soltu ghaliex kien hemm xi haga li tferrahna aktar. Inghidu ahna t-thejjija ghad-Domma ta' l-Assunzjoni fl-1950, meta zanzanna d-damask fl-1951/2 u l-bankun fl-1957, u l-festeggjament ta' gheluq il-mitt sena minn meta tlestiet ir-Rotunda fl-1960. Biex ma nsemmux l-1975, meta rajna dak li bosta xtaqu li jaraw u ma rawx, l-Inkurunazzjoni tal-Madonna u l-festi kbar li l-Mosta kienet kapaci torganizza f'din l-okkazzjoni nazzjonali. Izjed frahna izda bkejna xi darbtejn. Qedghin inghidu ghaz-zewg tragedji li graw meta (p.516) l-kamra tan-nar taret darbtejn⁴⁶. Zmien il-gwerra kien zmien iebes, imma min f'Malta seta jiccelebra? Ghalkemm ahna certi li, bid-dawl tal-fidi f'qalbhom u f'mohhom, il-Mostin iccelebraw fl-1942, meta wasal il-Konvoj ta' Santa Marija. U zgur li regghu ccelebraw meta l-ahhar potenza ta' l-Assi, il-Gappun ceda l-armi fil-festa tal-Patruna taghna fl-1945.

Il-festa ta' Santa Marija hi popolari hafna f'Malta kollha. Izda l-eluf ta' Maltin u barranin li jaqghu ghall-festa ta' Santa Marija fil-Mosta huma xi haga ta' l-ghageb. In-nies toktor minn sena ghal ohra, donnok tistaqsi kif, meta tqis kemm ikun difficli ticcaqlaq fil-pjazza u t-triqat principali. X'rassa! Rassa fil-knisja. Rassa fuq iz-zuntier u fil-pjazza. Triq il-Kungress Ewkaristiku u Triq il-Kostituzzjoni mizghudin bin-nnies. Tal-linja bil-kemm ilahhqu; il-karozzi privati jipparkjawhom kull fejn jistghu. Hafna mill-girien jehduha bil-mixi biex jaslu zgur. Kienu jghidu li l-festi f'Malta ghad jispiccaw. Tbiddlu z-zminijet u gabu xi tibdil maghhom, izda l-festi flok naqsu zdiedu. U t-tibdil isir bilfors.

Min ghandu erbghin sena jiftakar l-antarjoli, arkati, liedna, palm, bnadar, tazzi kkuluriti mixghulin bix-xemgha tul Triq il-Kungress Ewkaristiku. Jidhrilna li kien madwar l-1959 li din it-triq ewlenija ma baqghetx tintrama bihom. Ma bqajniex naraw il-gas⁴⁷ jinharaq fuq quddiem tal-gwarnicun tal-knisja, qabel tibda l-koppla. Spicca ghall-habta ta' l-1959 u kien jinharaq meta l-vara (p.517) tal-Madonna kienet tasal taht il-kuruna li kienet tintrama fit-tarf ta' Triq il-Kungress Ewkaristiku hdejn il-kazin ta' Santa Marija. Minn dik il-kuruna kienu jinzlu s-sunetti w il-karti fuq il-vara meta titqieghed tahtha u jingibed habel li jiftah il-parti ta' taht tal-kuruna. Il-kuruna ergajna rajnieha fl-1975 ghall-Inkurunazzjoni flimkien ma ohrajn li kienu jintramaw f'xi zewg postijiet ohra, fosthom fejn l-erba' hwienet. L-irdieden li kien hemm zmien meta kienu jinharqu nhar Santa Marija ccaqalqu mill-pjazza ghal magenb il-knisja faccata ta' l-Ghassa tal-Pulizija bejn ghax zdied it-traffiku u ghax inholoq hafna spazju meta twaqqa' l-bini magenb il-knisja lejn tmien is-snin hamsin u fil-bidu tas-snin sittin.

Ghal xi zmien id-dehra ta' Triq il-Kungress Ewkaristiku fil-jiem ta' Santa Marija kienet tweggaghlek qalbek. Kienet tiddependi biss mid-dawl fl-ghaxija. Fl-1969 izzanznu l-pavaljuni u l-istilel u b'hekk hadet ir-ruh⁴⁸. Kienu ga saru bosta settijiet ta' pavaljuni fi triqat sekondarji bl-inizjattiva u l-generozita tan-nies li joqghodu fihom. Fost it-toroq l-aktar importanti kien jonqos Triq il-Kostituzzjoni. Saru huma wkoll fl-1972 u l-bixra ta' din it-triq inbidlet mil-lejl ghan-nar.

Izda c-centru baqghet il-pjazza. Fiha matul l-ahhar ghoxrin sena, saru l-bandalori godda, fosthom sittax-il wahda fl-1974. Sar l-irhamar biz-zebgha tal-bankun ta' l-istatwi ta' barra, tal-palk tal-banda u zewg trofej fuq il-bankina qabel titla' z-zuntier. Saret ukoll kolonna li fuqha tqieghdu tliet angli, xoghol Karlu Darmanin li fl-antik kienu jintramaw fuq il-lampier tal-fidda ghall-festi ta' Santa Marija u l-Milied (1974). Fl-1974 tlestiet ukoll l-opra ta' sittax-il trofew.

Fis-sittinijiet u l-bidu tas-sebghinijiet l-ahhar jum tat-tridu habat jitlef hafna mill-popolarita, izda (p.518) mis-sena tal-Inkurunazzjoni 'l hawn rega' sar brijuz u qieghed jigbed mijiet kbar ta' nies. Il-marc ta' lejlietha fl-ghodu ma baqax isir. L-ahhar li sar kien fl-1962. Ta' min ighid li l-marc fit-toroq tat-30 ta' Lulju nqata' fiz-zgur mill-1977⁴⁹. Biss fl-1947 sar fuq iz-zuntier⁵⁰. Mill-banda l-ohra wiehed irid ighid li mill-1978 il-ghadd ta' toroq li minnhom ighaddu l-marcijiet zdied.

Il-krizi dinjija taz-zejt tal-1973 affetwat il-ghadd ta' bozoz li jinxteghlu. Ghall-bosta snin mill-1974 'l hawn, hlief ghall-1975, kienu jinxteghlu Triq il-Kungress Ewkaristiku, Triq il-Kostituzzjoni u t-toroq mnejn tghaddi l-purcissjoni ta' Santa Marija. Din is-sena zdiedu xi toroq u nghidu ghall-grazzja t'Alla li sar hekk ghax izidu l-atmosfera festiva.

Ta' min isemmi xi drawwiet marbutin mal-festa. Meta Santa Marija kienet tahbat fit-tielet Hadd ta' Awissu, kienet tohrog purcissjoni bis-Sagrament taht il-baldakkin maestuz li ghandha l-parrocca taghna. Kienet tohrog wara l-quddiesa sollenni fil-ghodu. Niftakru li harget l-ahhar darba fl-1965. Sal-bidu tas-snin sittin kien jintelaq il-hamiem meta l-vara ta' Santa Marija tfegg bejn il-kolonni tal-portiku. Kienu jitwaddbu wkoll is-sunetti minn fuq il-frontispizju. Il-hamiem inqata (m'ahniex sejrin insemmu xi eccezzjoni meta ntelqu xi zewg hamimiet) imma fl-1979 u fl-1980 tghidx x'nizel ta' karti mqattghin irqaq!

Kemm kienu jfittxuha l-quddiesa kantata sollenni dari! Hafna kienu joqghodu ghall-panigierku u wara ismaghhom ighidu lil xulxin x'panigierku ghamel il-predikatur. Kien hemm min joqghod ighodd kemm-il darba ssemmiet il-Madonna fil-panigierku ghax isimha balzmu. Ghajnejhom jilmu waqt l-osklu, il-bews tar-relikwija mic-celebranti, qassisin u abbatini lejn tmien il-quddiesa, meta terga' tindaqq, kif ghadu jsir illum, l-antifona tal-Madonna. Inghidu wkoll li l-knisja tkun (p.519) mimlija, kif qieghda tkun mimlija wkoll fl-anniversarju ta' l-Inkurunazzjoni.

Niehdu pjacir ninnutaw li l-festi ta' gewwa, filwaqt li jzommu hafna mill-karatteristici tradizzjonali taghhom, jinkludu affrijiet godda – jew aggornati – skont iz-zminijiet. Jum il-Morda ilu li qabad sewwa. Jum l-Emigranti jkun jum ta' ferh ghal hutna li jigu jzuruna. Jum it-Tfal irnexxa. Hemm Jum iz-Zaghzagh, li ghalihom isiru attivitajiet kemm gewwa kif ukoll barra l-knisja. Certament li r-residenti godda tal-Mosta jistghu jiehdu sehem akbar. Kollox irid zmienu. Osservajna – ghalkemm fl-imghoddi ukoll kienu jsiru appelli biex fil-festa niftakru f'min hu fil-bzonn – li tul dawn l-ahhar snin qieghed isir appell biex in-nies tikkontribwixxi xi haga fil-kaxxi li jitqieghdu fil-bibien tal-knisja ghat-tfal ta' l-istituti.

Il-bjut tal-Mosta joffru spettaklu minhabba l-kwantita w il-kwalita ta' bnadar lli jittellghu, hafna minnhom kbar, b'raffigurazzjonijiet varji, fosthom l-arma tal-Mosta u n-Nome di Maria. Xi nghidu ghall-bukketti li jitqieghdu quddiem l-istatwa tal-Madonna sa minn lejliet il-festa!⁵¹ Sa l-emigranti jqabbdu lil qrabathom jaghmlulhom wiehed. X'ma jesklamawx in-nies li jzuru r-Rotunda! "Il-Madonna qedgha go gnien!"⁵²

Kienet ideja brillanti li l-istatwa tal-Madonna jdawruha lejn in-nies qabel tinharaq il-kaxxa tal-kulur u jitkantaw l-innijiet⁵³. Huwa wiehed mill-gheziez mumenti, anzi l-quccata tal-festa, meta l-istatwa tal-Madonna tittella' fuq iz-zuntier. Dik is-siegha li tiehu biex tinzel minn Triq il-Kungress Ewkaristiku hija siegha mill-isbah. L-innijiet religjuzi kantati mit-tfal akkumpanjati minn banda jaghmlu sabih wisq, kif kienu jaghmlu t-torci, sakemm baqghu jsiru, f'idejn id-devoti quddiem il-vara. Hasra li din is-sena (1980) (p.520) ma rajniex il-kaxxi tal-hrug u tad-dhul telghin mill-qrib! Sa xi l-1960, il-kaxxi kienu jitgawdew mill-pjazza billi kienu jitilghu mill-inhawi ta' San Tumas. Tan-nar kellhom imorru lejn Wied il-Ghasel fis-snin sittin u fit-triq tal-fortizza, mnejn ghadhom jaharqu n-nar sallum. Nifhmuha li l-murtali ta' matul il-purcissjoni u l-bqija tal-festa jitilghu minn hemm, izda hu difficli ssib post iehor ghajr l-inhawi ta' l-iskola primarja ghall-kaxxi tal-hrug u d-dhul. Mhux sempliciment ghax indraw qisu f'dawn il-hmixtax-il sena li ghaddew, mnejn inharqu b'xi eccezzjoni 'l hawn u 'l hinn, imma ghax huma bicca mill-atmosfera tal-festa u nafu x'isarrfu ghat-turisti.

Fil-knisja, fejn xi zewg capcipiet ohra ma jonqsux sakemm il-vara titqieghed fuq il-bankun, issir Celebrazzjoni Ewkaristika u tinghata l-Barka Sagramentali (skont Errata Corrige fil-ktieb, p. 683: Il-Barka Sagramentali mhix parti mill-funzjoni izda gieli naghtat fl-ewwel snin li bdiet issir din il-funzjoni, xi darba jew tnejn). Ta' min ighid li fl-1974 dahlet it-tradizzjoni li fil-bidu tal-kwindicina l-vara tiddawwar mal-knisja qabel titqieghed f'postha. L-organizzazzjoni ta' din id-drawwa saret ahjar is-sena ta' wara, meta giet addottata formalment bil-partecipazzjoni shiha ta' ghadd kbir ta' Mostin u moghtija t-tifsila taghha, jigifieri li jsir il-kant ta' l-antifona tal-Madonna waqt il-purcissjoni madwar il-knisja, il-bews tar-Relikwija u tinghata l-Barka Sagramentali.

L-ghada ta' Santa Marija dahlet drawwa li ghadd ta' Mostin imorru xalata.

Riferenzi

46. Kellna zewg tragedji tan-nar. L-ewwel wahda grat fl-1933 u kien hemm vittma wahda, Guzeppi Camilleri ta' 48 sena. Miet il-Hamis, 23 ta' Marzu, 1933 fl-Isptar Centrali, il-Furjana, illum id-depot tal-Pulizija. Il-kamra taret qabel u minn x'uhud smajna li t-tragedja grat il-Hadd, ma nafux hux ta' qabel. Mill-gazzetti ta' dak iz-zmien ma stajniex naqbdu tarf. Nirringrazzjaw lil Dun Reggie Magri u lis-Sur Cikku Sammut ta' l-ghajnuna li tawna fit-tiftix taghna fil-kaz ta' din l-ewwel tragedja. It-tieni grat il-Gimgha, 6 ta' Gunju, 1958, meta l-istess kamra f'Ta Mlit taret u halliet zewg vittmi – Toni Sant, li miet dakinhar stess l-isptar San Luqa, u Fidiel Camilleri, li miet gimgha wara. Kienu garrbu xi griehi zghar Pawlu Sant u Joseph Mangion, it-tnejn ukoll mill-Mosta. Ara wkoll The Sunday Times of Malta, June, 8, 1958, p. 3.
47. Il-kliem ta' dawn il-gassijiet kien ASSUMPTA EST MARIA qabel ma saret id-domma ta' l-Assunzjoni tal-Madonna (1 ta' Novembru, 1950). Wara d-domma l-kliem sar REGINA IN COELUM ASSUMPTA. Nirringrazzjaw ukoll lil Mons. Dun Salv Sammut li qalilna li dawn il-gassijiet bdew jaghmluhom cirka 1921. Illum inqatghu.
48. Minn dak iz-zmien 'I hawn l-istilel gieli ntuzaw u gieli le.
49. Ma stajniex nikkonfenmaw jekk sarx marc fit-30 ta' Lulju, 1976. Fil-programm tal-Festi ta' Barra 1976 ma jidhirx.
50. Il-Mosta, Nru. 75, Awissu-Settembru, 1977, p. 7.
51. Ikun hemm 'il fuq minn disghin bukkett.
52. Espressjoni li nisimghuha ta' spiss minn fomm il-barranin.
53. Din it-tradizzjoni bdiet habta ta' l-1972.

FESTI OHRA

Rajna tibdil ukoll fil-festi sekondarji li jsiru fil-parrocca. Il-festi li ghadhom isiru b'purcissjoni mat-toroq tar-rahal huma dawk ta' Santa Marija, id-Duluri tal-Gimgha l-Kbira, il-purcissjoni tal-Gimgha l-Kbira, Kristu Rxoxt, Corpus Christi⁵⁴, Qalb ta' Gesu, San Guzepp u l-Madonna tar-Ruzarju⁵⁵. Darba kienet (p.521) issir il-festa ta' San Pacifku f'Settembru. Kien isir xi armar barra, iddoqq il-banda u jinharaq xi ftit tan-nar ukoll. Il-murtali, il-ftit li kien fadal, xi tuzzana kollox niftahruhom jaharquhom ghad din il-festa, meta kollox kien gheb barra l-festi ta' gewwa u l-purcissjoni, sa mis-sena 1964. Illum lanqas il-purcissjoni m'ghadha ssir. Purcissjonijiet ohra li m'ghadhomx isiru huma dawk tal-Madonna tac-Cintura, il-Madonna Regina, id-Duluri ta' Settembru u tas-Salib Imqaddes. Dawn il-purcissjonijiet tnehhew wara li l-Arcisqof Gonzi ghamel il-Vizta Pastorali fil-Mosta fl-1969, skont kif naqraw f'dan il-ktieb f'pagni 305-306 (ara Zieda IX: Fratellanzi).

Ikollna nistqarru li l-membri tal-fratellanzi tant huma ftit li mhux l-ewwel darba li ghadd ta' stendardi, slaleb u lanterni baqghu gewwa. Mhux hekk ghar-reffiegha ta' Santa Marija u tal-vari tal-Gimgha l-Kbira. Dawn jibbukkjaw bil-quddiem u gieli saru kuntratti ghal numru ta' snin biex dak li jkun ikollu l-jedd, halli tigi sena li jcedih, li jerfa' tul dak il-perjodu. Il-pageant tal-Gimgha l-Kbira sar attrazzjoni⁵⁶ u l-ghadd ta' dawk li jkaxkru l-ktajjen baqa' l-ikbar wiehed f'Malta.

Inghidu xi haga dwar festi ohra. L-Erbgha fuq Ghid il-Kbir tahbat il-festa ta' San Girgor u l-antiki jiftakru sewwa li fil-kitba taz-zwieg l-gharus kien iwieghed li jiehu lill-gharusa ghall-festa tal-qaddis l-ewwel darba li tahbat fuq it-tieg. Xi whud kienu jehduha wkoll l-Imnarja. Illum li l-festa ta' San Girgor naqset sewwa, ftit huma l-Mostin li jmorru Marsaxlokk u l-inhawi biex jiccelebraw, ghalkemm kultant tigi sena u xi hadd jorganizza private. Wara San Girgor kien jigi Lapsi. Hafna jaghmlu bandla d-dar. Izda llum fejn huma dawn il-bandli? U kemm ghadhom jinstemghu l-ghanjiet ta' dan il-jum? L-antiki jiftakru w iz-zghar (p.522) jaqraw fil-kotba ta' l-iskola. Forsi din ghadha hajja aktar mill-ohrajn.

"Ommi ghamliti bandla
Ghamlithieli fuq il-bejt,
Ma kellix min ibandalni
Tela Gori ghakobbtejh."

Riferenzi

54. Ir-rotta tal-purcissjoni talterna minn sena ghal ohra: darba tghaddi min-naha ta' l-erba' hwienet u darba min-naha ta' Santa Margarita.
55. Barra l-purcissjonijiet li johorgu mill-knisja arcipretali hemm purcissjonijiet ohra bhal: purcissjoni tal-festa tal-Qalb ta' Gesu ta' l-Oratorju u San Domenico Savio. It-tfal li jersqu ghall-Ewwel Tqarbina jkollhom il-purcissjoni mic-centri tad-duttrina taghhom ghall-knisja arcipretali. Il-kwindicina ta' Santa Marija tibda b'purcissjoni mill-Oratorju "Qalb ta' Gesu" ghall-parrocca. L-istess ighodd ghall-purcissjoni ta' Ras ir-Randan.
56. ll-kbar bdew b'erbgha fl-1970. ll-persunaggi bibblici kienu Pilatu, Erodi, Anna u Qajfa. Ara Il-Mosta, Nru. 37, April-Mejju, 1971, p. 1 u Il-Mosta, Nru. 56, Gunju-Lulju, 1974, p. 7.

XI NOTI RELIGJUZI

It-Tqarbin beda jsir bil-fillieri tnejn fin-nofs quddiem l-artal maggur u wahda f'kull genb fejn l-artali tar-Ruzarju u tas-Salib⁵⁷ fl-1970⁵⁸. Qabel konna nitilghu l-hames targiet tal-kancell tal-presbiterju u noqghodu gharkobtejna biex nircievu l-Ewkaristija. L-Artal-Mejda kien introdott fl-1970⁵⁹. Qablu, fl-1966, saru l-ambone u l-legiju⁶⁰. Gewwa l-knisja kemm-il darba saru esperimenti matul dawl l-ahhar snin biex tinbidel is-sistema tal-loudspeakers tal-knisja. Nistghu nghidu li provu saru u ghadhom isiru. Pass iehor ghaqli kien li jinbidlu s-siggijiet qodma u minflokhom isiru ohrajn godda (1977).

It-tqassim tax-xema' tal-Kandlora ghadu jsir bieb bieb. Inqatghet il-procedura li wiehed jibdel il-bullettin meta jitqarben ta' lanqas darba f'sena fi zmien l-Ghid. L-Arcipriet kien jaghti biljett ghall kull membru tal-familja li jkun tfarfar daqsxejn, inghidu ahda minn disa' jew ghaxar snin 'il fuq meta jzur il-familji qabel il-Ghid il-Kbir. Imbaghad fi zmien il-Ghid, skont ic-ciklu liturgiku kull wiehed li jkollu l-biljett jaghzel gurnata meta jrid u jiehdu mieghu. L-abbati kien jehodlu l-biljett originali u jaghtih iehor li juri li dak li jkun resaq ghat-Tqarbin. B'hekk, (p.523) is-sena ta' wara meta l-Arcipriet jerga' jzur il-familji, ikun jaf jekk dak li jkun ikunx qerr u tqarben zmien il-Ghid kif titlob il-ligi kanonika⁶¹.

Drawwa majnat fis-snin ta' wara l-gwerra u spiccat madwar is-sena 1961 hi l-Vjatku Sollenni lill-morda. Is-sacerdot kien jimxi taht umbrella-baldakkin bl-abbatini bil-fanali jixghelu u d-devoti wara. F'xi funerali kienu jiehdu sehem it-tfal ta' l-istituti, izda din il-prattika nqatghet b'decizjoni tas-superjuri ta' l-Arcidjocesi fis-snin sittin u l-appelli ghall-karita bdew isiru taht diversi forom.

Meta jmut xi hadd u l-quddiesa ssir kantata sollenni praesente cadavere, x'aktarx li kienu jqaddsu seba' quddisiet f'salt: dik kantata fuq l-artal maggur u wahda f'kull kappellun. Din id-drawwa spiccat u flokha dahlet il-koncelebrazzjoni fejn ikun hemm ghadd ta' sacerdoti. Il-Via Sacra tinxteghel bix-xema'. F'Novembru u fil-quddies ta' l-erwieh matul is-sena spiccaw ukull it-tubru, il-gandelabri bit-tabelli li fuqhom kienu mpittrin fuq tnejn ras ta' mewt u fuq it-tnejn l-ohra l-arma tal-kunjom tal-mejjet, u zewg skambelli bix-xema' wahda fuq kull naha tat-tubru.

Kien hemm min jirrecta r-Ruzarju waqt il-quddiesa fis-snin hamsin. Niftakru lil xi nisa anzjani jridu jilbsu l-ghonnella meta jmorru l-knisja sforz kemm id-drawwa kienet baqghet shiha fihom. Kienu ftit ferm dawk li kien fadal jilbsuha. Il-velu ghadu jintlibes, ghalkemm naqas sew.

Drawwa qaddisa li qabdet hi c-celebrazzjoni tal-hmistaxta' kull xahar bhala jum specjali ta' devozzjoni lejn l-Assunta. Din id-drawwa nbdiet f'Jannar 1974⁶². Meta ghadda z-zmien il-quddiesa ta' fil-ghodu bdiet issir fl-artal tal-kor, jigifieri fl-artal dedikat lill-Assunta. Fl-ghaxija isir ir-Ruzarju meditat bil-kant qabel tinghata l-Barka Sagramentali.

(p.524) Niehdu gost ninnutaw li l-Mostin jikkontribwixxu b'mod generuz hafna mhux biss ghall-festa ta' Santa Marija u festi ohra izda ghall-karitajiet ukoll. Il-kontribuzzjoni taghhom ghall-Gurnata Missjunarja toghla minn sena ghal sena. Ghandhom sehem minn din l-opra l-membri tal-Azzjoni Kattolika. Meta saret l-ewwel gabra ghas-Seminarju fir-Randan ta' l-1979 fil-forma gdida taghha, jigifieri waqt il-quddies tal-Hadd flok waqt l-ezercizzi, il-Mostin sebqu lil kulhadd bl-offerta taghhom.

Qeghdin isiru sforzi wkoll biex in-nies ikollha aktar kumdita biex tisma' l-quddies ta' kuljum. Nhar il-Hamis, 12 ta' Gunju, 1980, Mons. Carmelo Xuereb, Vigarju Generali, inawgura kappella gdida fi Vjal Indipendenza, fil-parti bejn Triq Gafa u Triq Guzeppi Cali, ghal dawk, b'mod specjali, li joqghodu fil-Housing Estate tal-Gvern. Qieghed isir ukoll it-taghlim tad-duttrina fiha. Inizjattiva ohra hi dik li hadu l-awtoritajiet tal-knisja biex tkun tista' ssir quddiesa kuljum ghand is-Sorijiet Agostinjani fi Triq Ponsonby⁶³.

Qieghed isir ukoll quddies mhux tal-fiss izda frekwenti fil-kappella ta' l-Oratorju "Qalb ta' Gesu." F'xi festi, bhal f'Santa Marija, il-Precett tat-Tfal u f'Hadd il-Palm isir il-quddies fl-Oratorju minhabba li l-quddiesa tad-9:00a.m. ittul u taqbez il-hin li fih soltu tibda tal-10:00a.m. Ta' spiss issir xi maghmudija jew xi zwieg. Qeghdin isiru wkoll tliet sighat ta' adorazzjoni ta' lanqas darbtejn f'xahar mill-Prayer Group tal-Mosta u dawn jispiccaw f'nofs il-lejl.

Dwar il-knisja arcipretali rridu nghidu li fis-sajf qieghed jinghata servizz ta' dicenza minn voluntarji biex iqisu lil kull min jidhol ikun liebes kif jixraq lid-dar t'Alla. Dan beda jsir fl-1978. Minn xi sentejn 'l hawn zdied (p.525) servizz iehor – it-tindif tal-knisja darba f'xahar minn voluntiera nisa.

Fil-parrocca dahlu zewg devozzjonijiet ohra ricentament, barra dik tal-jum ta' devozzjoni specjali lejn l-Assunta⁶⁴. Dawn huma l-Via Sacra li ssir mill-kongregazzjoni flimien mas-sacerdoti nhar ta' Gimgha fis-6:00p.m., hlief meta tkun festa jew l-Ewwel Gimgha tax-Xahar⁶⁵, u d-devozzjoni lejn ir-Redentur, espost ghall-qima tal-poplu s-sena kollha f'nicca maghmula apposta f'wahda mis-sagristijiet. Ix-xoghol fuq in-nicca nbeda fis-26/27 ta' Mejju, 1980 u nhar is-Sibt, 5 ta' Lulju, 1980 thabbar fl-avvizi tal-parrocca li n-nicca kienet lesta u tnediet ghall-qima tal-poplu minn dakinhar stess. Fl-Oratorju "Qalb ta' Gesu" bdiet issir ukoll il-festa ta' San Domenico Savio. L-ewwel darba li saret kien nhar il-Hadd, 13 ta' Mejju, 1979 fl-okkazjoni tas-Sena Internazzjonali tat-Tfal⁶⁶. Fil-Bidnija xi snin ilu (cirka 1977) bdiet issir il-festa ta' Sant'Anna b'mod sollenni u bil-purcissjoni.

Ta' min isemmi l-konsagrazzjoni ta' zewg artali fil-parrocca taghna. Nhar il-festa tal-Qalb ta' Gesu ta' l-Oratorju, il-11 ta' Lulju, 1965, f'gheluq il-hamsa u ghoxrin sena mit-tberik tal-Oratorju, l-Ecc. T. Mons. Isqof Emanuel Galea kkonsagra l-artal tal-kappella⁶⁷. L-ghadam li tpoggew f'dan l-artal huma tal-Qaddisin Graut u Jucundus. L-istess Isqof ikkonsagra l-artal tal-Madonna ta' l-Isperanza nhar it-3 ta' Lulju, 1966⁶⁸.

Attivitajiet ohra sinifikanti huma zewg sajdiet musewmini hden ic-Centru Civiku⁶⁹, laqgha nazzjonali tal-Acies kollha tal-Legion of Mary fir-Rotunda fl-1966⁷⁰, il-Missjoni l-Kbira (1971)⁷¹, laqgha ta' l-Azzjoni Kattolika Maltija biex tfakkar il-hamsa u ghoxrin anniversarju tad-Domma ta' l-Assunzjoni tal-Madonna fl-1975, il-Missjoni (p.526) z-Zghira (1979), u l-Kungress Nazzjonali tax-Xirka ta' l-Isem Imqaddes t'Alla fl-1980⁷². Ir-relikwija tal-Madonna tad-Dmugh ittiehdet ghand is-Sorijiet Frangiskani tal-PAX ET BONUM qabel halliet Malta (1978)⁷³. Wahda mill-esperjenzi sbieh li ghaddejna minnhom hija dik ta' meta l-Kardinal Corrado Ursi mexxa l-purcissjoni tal-festa tat-titular tal-parrocca taghna, x'aktarx l-ewwel darba li qatt sar hekk f'Malta f'okkazjoni bhal dik (1975).

Ic-cimiterju l-antik, li ma kienx jintuza, twitta u sar jifforma bicca minnu parti mit-triq u l-bqija bicca minn ghalqa meta twessghet it-triq (1980) filwaqt li fic-cimiterju attwali sar xi tibdil (1975-76). Ghal xi zmien (cirka 1974-5) id-dfin beda jsir fic-cimiterju tal-Addolorata meta spicca d-dfin fil-kannierja tal-knisja arcipretali.

Id-Dar Mount St . Joseph, Targa Gap, propjeta tal-Gizwiti, ilha li saret centru ghal-laqghat nazzjonali u internazzjonali u ghal konferenzi u rtiri⁷⁴.

Fost il-kommemorazzjonijiet li jsiru nsemmu l-quddies li jsir b'suffragju tal-Kappillan Dun Gammari Schembri u l-Kurat Felic Calleja fl-anniversarju taghhom, quddiesa li ssir f'Novembru ghall-mejtin tal-gwerra, it-tifkira tal-Konsagrazzjoni tal-knisja u l-anniversarju ta' meta waqghet il-bomba fuq ir-Rotunda. Lejlet il-festa tal-Madonna tal-Grazzji f'Haz-Zabbar minn fejn is-santwarju taghna jitlaq il-pellegrinagg nazzjonali maghmul principalment minn sewwieqa ta' muturi.

Fl-1979 twaqqfu l-ewwel gruppi tan-Neo-Katekumeni. Fl-1980 kien hemm tliet gruppi. Kull grupp jiltaqa' ta' lanqas darba f'gimgha ghall-quddiesa b'talb u kant specjali. Il-karizmatici, jew kif inhuma maghrufin, il-Prayer Groups, bdew f'Jannar, 1977. Mill-1980 qeghdin jaghmlu laqghat ghall-pubbliku generali, coffee mornings, li fihom issir (p.527) ukoll ic-celebrazzjoni tal-quddiesa. Dawn il-laqghat ghall-pubbliku jsiru fl-Oratorju "Qalb ta' Gesu." Twaqqfu wkoll l-Ghaqda tal-Letturi biex ikun hemm min jaqra l-lezzjonijiet tal-quddies, l-izjed tal-precett. Attivitajiet simili jsiru min organizzaturi ohra fl-Oratorju "Marija Immakulata." Il-MUSEUM tas-subien jorganizza laqgha ta' darba f'xahar nhar ta' Hadd fil-qasam taghhom ghar-rgiel u l-guvintur. Ix-xebbiet tal-MUSEUM jorganizzaw kors ta' hamest ijiem fil-knisja arcipretali darba f'sena filwaqt li fil-Gimgha Mqaddsa jaghmlu tliet ijiem ta' meditazzjonijiet bis-slides fuq il-Passjoni ta' Sidna Gesu Kristu. Inzidu ma' dawn il-laqghat ghat-Terzjarji tal-Madonna tal-Karmnu u t-Terzjarji Frangiskani fil-knisja arcipretali. Il-membri tal-Legion of Mary jiehdu l-istatwa tal-Madonna tal-Medalji Mirakoluza minn dar ghal dar u jirsistu biex il-familji jkunu kkonsagrati lill-Qlub ta' Gesu u ta' Marija. Il-Boy Scouts u l-Girl Guides jaghmlu c-Church Parades annwali, jakkumpanjaw fil-purcissjonijiet tal-Qalb Imqaddsa ta' Gesu (tal-knisja u ta' l-Oratorju), Corpus Christi u l-Irxoxt u jipprovdu grupp ta' trumbettiera.

Riferenzi

57. It-tqarbin fil-gnub isir fil-festi kmandati fil-quddies l-aktar iffrekwentat.
58. Il-Mosta, Nru. 30, Frar-Marzu, 1970, p. 5.
59. Il-Mosta, Nru. 30, Frar-Marzu, 1970, p. 5.
60. Il-Mosta, Nru. 9, Awissu-Settembru, 1967, p. 4.
61. Din il-procedura zgur kienet ghadha tezisti fl-1969, skont kif jidher f'pagna 2 ta' Il-Mosta, Nru. 26, Gunju-Lulju, 1969.
62. Il-Mosta, Nru. 54, Frar-Marzu, 1974, p. 2.
63. Din il-quddiesa ta' kuljum fost il-gimgha bdiet issir mit-2 ta' Gunju, 1980. Il-hin iffissat ghaliha hu s-7:15p.m. B'hekk jinqdew b'mod partikulari r-residenti tas-Saghjtar.
64. Il-Mosta, Nru. 54, Frar-Marzu, 1974, p. 2.
65. L-ewwel darba li saret kien nhar it-12 ta' Jannar, 1979.
66. Il-Mosta, Nru 85, Mejju-Gunju, 1979, pp. 1, 4.
67. Il-Mosta, Nru 2, Gunju-Lulju, 1965, p. 4, u Nru. 3, Awissu-Settembru, 1965, p. 2.
68. Il-Mosta, Nru 88, Novembru-Dicembru, 1979, p. 15.
69. Wahda bejn il-31 ta' Mejju u t-13 ta' Gunju, 1965. Ara Il-Mosta,. Nru. 3, Awissu-Settembru, 1965, p. 2. L-ohra bejn l-20 ta' Novembru u l-1 ta' Dicembru, 1978. Ara Il-Mosta, Nru 82, Novembru-Dicembru, 1978, p. 3.
70. Il-Mosta, Nru 8, Gunju-Lulju, 1966, p. 1.
71. Il-Mosta, Nru 35, Dicembru, 1970-Jannar 1971, avviz.
72. Kien sar wiehed iehor fl-1930. Kien it-tielet wiehed li sar Malta.
73. Il-Mosta, Nru. 81, Settembru-Ottubru, 1978, p. 10.
74. Id-Dar Mount St. Joseph infethet ufficjalment minn Mons. Arcisqof Mikiel Gonzi fl-20 ta' Dicembru, 1964. Il-Mosta, Nru 61, April-Mejju, 1975, p. 12.

DRAWWIET U LOGHOB TAT-TFAL

Qabel izjed mil-lum, ta’ lanqas fid-dieher, ir-rabta tal poplu mar-religjon tieghu kienet tifrex gheruqha wkoll fil-loghob u l-passatempi tat-tfal. Il-pasturi ghal zmien il-Milied, tliet soldi (1c 3) il-wiehed, u inqas ghal min jiftakar zminijiet aktar imbiegbda, kienu mflttxija sabansitra minn min ftit kien jista’. Tfal u anke kbar kienu jilagbbu bil-knisja. Xi statwa tal-Madonna jew ta’ xi qaddis ma kinitx tonqos u l-artal bis-sett ta’ gandlieri tac-comb, xi fjuretti, xema’, u kulma jmur mieghu kien jinstab f’hafna djar. Xi (p.528) Missal Ruman, bil-Latin u bl-Ingliz, kont issibu wkoll ghand x’uhud. Ma nahshux li dawn inqatghu jew li m’ghadx hawn ghadd imdaqqas ta’ tfal li ghandhom dawn l-affarijiet ghax huma hwejjeg li jintirtu u l-gibda hemm ghadha. Dwar il-pasturi, imbagbad, m’hemmx dubju, ghax il-Milied Malti minghajr presepju mhux Milled. Izda hemm fatturi li llum izjed minn qabel qeghdin joffru hafna ghazliet ohra. X’tistenna minn socjeta li toffri ghazliet bla tarf u ghamliet ta’ gugarelli li allahares kellek tipprova tixtrihom kollha ghax qatt ma jirnexxilek! Drajna wkoll nisimghu li t-tfal tal-lum ma tikkuntentiehom b’xejn ghax xebghanin minn kollox. Minnu sa certu punt ghaliex jibqa’ fatt li t-tifel dejjem ikun ghadu tifel u ghalhekk fil-process li jitgballem mill-esperjenza x’jogbgbu u x’ma jogbgbux.

Ghadna naraw it-tfal jilagbbu n-noli u l-passju, iz-zibeg, logbba li ghaliha jaghmlu hofra, u l-bocci (zorba) fit-triqat relattivament inqas traffikuzi tal-Mosta. Ghad fadal tfal li jafu x’inhuma l-harba, il-mohba, il-gwerra Franciza u l-gwerra Ngliza, il-fanal tad-dulliegha u l-patata biz-zkuk tas-sulfarini go fiha. Ghad hawn min itella’ l-hamiema minn fuq il-bejt jew minn wabda mill-ftit eghlieqi li baqghalna, ghalkemm mhux kulhadd jiftakar x’inhu rundun u mradd. Ohrajn jisimghu l-genituri taghhom isemmu l-qbid tal-friefet u certa abbundanza, ha nghidulha hekk, ta’ zringijiet u merzepp go Wied il-Ghasel. Kienu jmorru ghal qrempuc, ir-rummien, il-bebbux, jiffastidjaw il-gremxul u l-wizghat; jixxenqu ghall-borza ta’ San Martin u fl-Istrina jghoddu kemm-il xelin u kemm-il lira, dawk izjed ixxurtjati, ikunu qalghu.

Hemm logbob iehor li ghadbom jilaghbuh bhal Fuq Min Tigi Sultan u l-Haga Mohgaga. Kienu jilagbbu tal-cowboys u l-Indjani jew tal-hallelin fis-snin hamsin ghax (p.529) kien hawn ruxxmata films dwarhom u setghu jintwerew fit-teatru Palladium (1952-1977/78) u fis-sala ta' l-Oratorju Qalb ta’ Gesu, li saret qablu. Wara kollox niftakru fi snin ricenti meta kienu, u ghadhom, popolari l-arti marzjali u l-fantaxjenza - kif jinzlulhom ghasel lit-tfal!

Mhux ta’ min jinsa jsemmi d-drawwa sabiha li kellhom it-tfal, u maghhom il-kbar li jieqfu mil-loghob u jitilqu kollox minn idejhom, meta taghti l-Barka Sagramentali, u jinzlu gharkobbtejhom. L-irgiel inehhu l-beritta u, malli jieqaf id-daqq tal-qniepen, tfal u kbar kienu jghidu t-talb ta’ wara l-Barka. Drawwa ohra li kellhom it-tfal kienet li jigbru l-hobz mill-art, ibusuh u jpogguh fuq xi setah jew hajt, ghax il-hobz kienu jassocjawh mal-Ostja Sagra. Drawwiet sbieh li nixtiquhom li ghadhom ghandna. Niftakru wkoll, sa xi l-1962, ir-ritratti ckejknin tal-vara tal-Madonna, kullhadd bil-pika min iwahhal wahda fuq il-qmis. Kienu jilbsuh ukoll il-kbar fuq il-pavru. Niftakru l-istatwa zghira, mudell ta’ Santa Marija, li kont issib tixtriha sal-bidu tas-snin sittin.

Nistghu nghidu li fl-ahhar ghoxrin sena l-kapacita individwali kif espressa fl-imghoddi nbidllet ghax influwenzata mit-tip ta’ gugarelli li jinxtraw mill-hwienet f’ghadd konsiderevoli ta’ tfal. L-iscrabble iggieghlek tahseb fuq il-forom tal-kliem (Ingliz) filwaqt li qabel il-haga mohgaga kienet iggieghlek tahseb fuq l-affarijiet marbutin mal-hajja madwarek biex taqtaghha. Flok l-avventurizmu tal-harba u dak tal-cowboys u gangsters u Indjani, dahal dak tal-ferroviji ta’ l-elettriku, li jiswew il-flus, l-ajruplani u frejgati. Hemm il-passatempi l-ohra, illum izjed minn qabel ghax hawn izjed affarijiet x’tikkollezzjona. Hemm min ihobb xi sengha; ohrajn jaghtuha ghall-ikkollezzjanar ta’ ritratti, tikketti, materjal li ghandu x’jaqsam mal-isport, kantanti (p.530) u diski, midalji u affarijiet ohra. Flok il-karru ta’ l-injam bil-borrejs ghandhom ir-roti, li trid paga ta’ xahar biex tixtrihom x’uhud minnhom. Il-football sar aktar popolari. Kulma nbidel kien il-post fejn jintlaghab. Kien facli, meta ma kienx hawn hafna karozzi, li tilghab fit-triqat, inkella f’xi ghalqa zdingata. Illum jintlaghab f’toroq mhux traffikuzi hafna imma jintlaghab izjed fil-grounds proprja. Dahlu l-volleyball u n-netball. Kollox organizzat mill-ghaqdiet civici u religjuzi li ghandna. Biex ma nsemmux ukoll il-billiards, snooker, table-tennis, table-soccer u subbuteo, li ilhom li qabdu l-art.

La semmejna l-ghaqdiet ha nsemmu wkoll dawk il-kompetizzjonijiet annwali ta’ l-atletika li kienu jsiru bejn il-guvintur ta’ l-Azzjoni Kattolika, il-Boy Scouts, iz-Z.H.N. u xi timijiet imghaqqdin t’apposta minn postijiet ta’ rikrejazzjoni ohra. Kienu popolari hafna fis-snin hamsin u l-bidu tas-snin sittin, izda nqatghu. Bejniethom kienu jsiru wkoll kompetizzjonijiet tal-football fi zmien ix-xitwa u r rebbiegha. Dawn spiccaw u minflok il-Creasy Ground fi Triq Valletta qieghed jintuza ghal kompetizzjonijiet tal-football diversi organizzati minn ghaqdiet Mostin u barranin. Fis-sajf gruppi varji jhobbu jonganizzaw six-a-side league fit-ground ta’ l-Oratorju Qalb ta’ Gesu.

Minn esibizzjoni li saret f’Dicembru tal-1979 fl-okkazjoni tas-Sena Internazzjonali tat-Tfal⁷⁵ wiehed jinduna kemm hawn talent fost it-tfal. Kien hemm xoghol ta’ mudellar, xoghol fl-injam, landa, hadid, gebla; xoghol ta’ crochet, knitting, embroidery, tapezzeriji u progetti fuq suggetti varji.

Dawn huma sinjali ta’ vitalita u kreattivita li certa ment ghandhom iservu biex jingheleb il-passivizmu li wiehed jassoggetta lilu nnifsu ghalih meta joqghod ghal (p.531) sighat twal bil-qieghda quddiem dak il-baby-sitter modern ti jissejjah televizjoni.

Riferenzi

75. Il-Mosta, Nru 89, Jannar-Frar-Marzu, 1980. p. 12.

TURIZMU

(p.532) Nahsbu li kulhadd jammetti li f'Malta dik il-knisja nobbli li hi r-Rotunda taghna l-Mostin kienet wiehed mill-postijiet li ntghazlu sa mill-bidunett tat-turzimu organizzat fi gziritna biex isservi bhala attrazzjoni turistika. Bizzejjed insemmu x'kiteb korrispondent f'gazzetta lokali meta gie l-ewwel vapur bit-turisti f'Malta. Fi Progress tas-16 ta' Marzu, 1923, Harry Smith kiteb li t-tnejn u disghin passiggier Inglizi u Amerikani li waslu fuq il-vapur Meteor nhar il-Gimgha, 16 ta' Frar, 1923, ittiehdu jzuru l-Kon-Katidral ta' San Gwann, il-Muzew u l-Barrakka fil-ghodu, u wara nofsinhar marru San Anton, il-Knisja tal-Mosta, Hal Saflieni, Hal Tarxien u r-Rabat (Katidral ta' l-Imdina u l-Grotta ta' San Pawl). Kemm kienet grajja importanti jidher mill-istess korrispondenza tas-Sur Smith, li kiteb li t-turisti ntlaqghu mill-Konslu Amerikan, il-Profs. Temi (p.533) Zammit, il-Profs. Augustus Bartolo, l-Av. A. V. Laferla, il-Maggur V. C. Micallef, is-Sur Censu Bugeja, Mr. Hannibal Scicluna u r-rapprezentanti ta' l-agenti Cutajar and Cook. Nistghu nghidu li dan kien mument iehor⁷⁶ importanti ghaliex ir-Rotunda sa dak iz-zmien kienu diga jzuruha barranin li jigu ghal rashom jew ikunu ghaddejjin minn Malta. B'dan l-ewwel vapur tat-turisti dhalna fit-tieni fazi li fiha missirijietna u, fi zminijiet aktar ricenti sal-hamsinijiet, dawk minna li jiftakru t-turist gejjin erbgha erbgha got-taxis, bdejna nifhmu l-vantaggi tat-turizmu organizzat⁷⁷.

Mument iehor importanti kien il-ftuh tal-ajrudrom ta' Ta' Qali, l-ewwel ajrudrom li minnu taru u fih nizlu l-ewwel ajruplani tal-passieggiera taghna (cirka 1937-8). Ta' Qali jekk dam sentejn jilqa' l-ajruplani tal-passiggieri. Dawn marru Hal Luqa. Illum it-turisti jigu bl-eluf kuljum fuq l-ajruplani kbar ta' zmienna. Dari, kif ghedna, konna naraw it-taxis u xi karozzin gejjin bihom. Niftakru l-privates bil-bahrin tas-Sitt Flotta Amerikana fil-hamsinijiet u s-sittinijiet. Illum, meta tghaddi mill-pjazza, tinduna kemm ikun hawn turisti. Hafna jigu bil-privates, fis-sajf erbgha erbgha minn hin ghal iehor. Uhud jaqbdu tal-linja u sirt ma tistax tirkeb karozza mill-Belt ghall-Mosta u vici-versa minghajr ma tiltaqa' maghhom. Id-dhul fil-knisja, m'ghandniex xi nghidu, hu b'xejn u ghalhekk, nahsbu, meta nqabblu c-cifri tal-aktar attrazzjoni pubblika li trid thallas ghaliha meta tidhol izzurha, dejjem attrazzjoni li l-aktar li juzurha huma t-turisti, li l-Knisja taghna jzuruha eluf ikbar. Il-Muzew tal-Gwerra fil-Forti Sant'Iermu kien il-post l-aktar mizjur f'din is-sena fil-kaz li semmejna. Fl-1973, meta saret il-Petizzjoni ta' l-Inkurunazzjoni, kienu stmati li zaruha 100,000 ruh lir-Rotunda taghna. Ahseb u ara s-sena li ghaddiet, meta c-cifra ta' turisti kibret b'292% imqabbla (p.534) mal-1973 u lahqet 618,310 ruh⁷⁸; u din is-sena, meta c-cifra kienet madwar 345% izjed minn dik tal-1973 u lahqet 728,732 ruh⁷⁹!

Ma nistghux inghidu li l-Mostin ighixu mit-turisti li jzuru l-Mosta. Biss ninnutaw li hemm hafna souvenir u gift shops fi u madwar il-pjazza. Zdied it-traffiku ghaliex bosta turisti jfittxu l-bajjiet sbieh tal-Mellieha, l-Armier u Ghajn Tuffieha kif ukoll il-lukandi, guest houses u holiday flats f'Bugibba, il-Qawra u l-Mellieha. Wara li jzuru r-Rotunda privates tat-turisti jmorru Ta' Qali jzuru l-hwienet ta' l-artiggjanat.

Ta' min ighid, fl-ahharnett, li din is-sena fethet l-ewwel lukanda fil-Mosta fuq stil kif nifhmuh illum. Inghidu hekk ghax l-antiki jsemmuhom il-lukandi fil-Mosta imma dawk qishom guest house ckejkna tallum. Tinsab fi Vjal l-Indipendenza u isimha, donnu biex ifakkar il-post centrali li tokkupa l-Mosta fil-Gzejjer Maltin, hu Central Hotel. Is-sign ta' isimha hu l-ewwel wiehed imzanzan fi Vjal l-Indipendenza⁸⁰ f'dik il-parti li tigi bejn Triq Valletta u Triq il-Mithna.

Riferenzi

76. Is-Sur Hannibal Scicluna (illum Sir) kien dik il-habta jinsisti dwar il-potenzjal ta' Malta bhala centru turistiku, imqar jekk sab min iwaqqghu ghac-cajt. ll-Furjana, Jannar-Marzu, 1980.
77. Fis-suppliment The Times of Malta tal-gazzetta Progress tal-Gimgha, 23 ta' Frar, 1923, p. 3, il-korrispondent tal-kolonna ahbarijiet qal li kulhadd mar tajjeb mat-turisti li gew mal-vapur Meteor ghax hallew hafna flus.
78. Malta Handbook, August, 1981, p. 75.
79. Ibid.
80. Lulju, 1980.

LISTI U TABELLI NRU. 3

(p.537) KAROZZI TAL-LINJA LI JGHADDU MILL-MOSTA

• Ir-Rotta tal-Mosta Nru. 53.
• Ir-Rotta tal-Mellieha Nru. 43.
• Ir-Rotta tal-Mellieha sa l-Ghadira (fis-sajf u dhul il-harifa) Nru. 44.
• Ir-Rotta Marfa-Cirkewwa Nru. 45.
• Ir-Rotta ta' l-Imgarr via Mosta Nru. 46.
• Ir-Rotta ta' Ghajn Tuffieha via Mosta u Mgarr Nru. 47.
• Ir-Rotta ta' Bugibba Nru. 49.
• Ir-Rotta ta' l-Armier Nru. 50.
• Ir-Rotta ta' l-Armier via Hamrun (sajf) Nru. 51.
• Ir-Rotta ta' Ghajn Tuffieha via San Pawl il-Bahar Nru. 52.
• Ir-Rotta Mosta-Naxxar (diretta) Nru. 56.
• Ir-Rotta Rabat-San Pawl il-Bahar (sajf) Nru. 83.
• Sptar San Luqa Nru. 75.

Inzidu nsemmu s-servizzi dirett li jinghataw ta' kull sena ghall-festa ta' l-Imnarja, Santa Marija ta' l-Imgarr, Marija Bambina tan-Naxxar u ghat-Trade Fair. Sa ftit ilu kien ikun hemm karozzi anke ghal San Guzepp tar-Rabat, li kien jahbat fid-19 ta' Marzu u ghall-Imnarja. Il-Mostin ma jinqdewx ghajr bin-numru 53 mill-Belt ghall-Mosta filwaqt li jirkbu liema jridu lejt il-Belt. Kien hemm zmien meta "Tal-Mellieha" ma kenux ighabbu mill-Mosta ghall-Belt biex ma jehdux xoghol ix-xarabankijiet tal-Mosta meta dawn kienu ghadhom ghal rashom u wkoll fi zmien il-kumpanija Mosta-Naxxar-Gharghur. Izda dan inbidel mar-rijorganizzazzjoni tat-trasport pubbliku.

BDIL TA' INDIRIZZI U XI POSTIJIET LI M'GHADHOMX JEZISTU

(p.547) Wiehed mill-postijiet li jigina f'mohhna meta niftakru fejn kienu xi postijiet fl-antik zgur li hi l-Ghassa tal-Pulizija. Minn Villa Amadeo fi Triq il-Kungress Ewkaristiku marret, flimkien mal-berga, fic-Centru Civiku fl-1966 kif ghamlu wkoll l-Ufficcju tal-Posta u l-Bank tal-Gvern. L-Ufficcju tal-Posta kien ha post il-fergha tal-Milk Marketing Undertaking fi Triq il-Kungress Ewkaristiku habta ta' l-1957. Imbaghad saret ghal xi zmien Bird Museum u llum hi showroom. Il-Bank tal-Gvern kien jiftah nhar ta' Hadd fl-Iskola Primarja tal-Gvern fi Triq Grognet. Imbaghad mar ic-Centru Civiku. Villa Amadeo saret ambaxxata tas-Sultanat ta' Oman ghal xi zmien sa l-1979.

Il-Mid-Med Bank, qabel Barclays Bank, li sa l-1978 kien jinsab f'Nru 63, Triq il-Kostituzzjoni, illum qieghed fil-parti t'isfel tat-tejatru Palladium, li ghalaq fl-1977/78. Dar wara l-knisja arcipretali, maghduda bhala d-dar fejn mar ighix il-Kurat Dun Felic Calleja, serviet bhala kunvent ghas-Sorijiet Agostinjani ghal xi zmien sakemm inbena l-kunvent li ghandhom fi Triq Ponsonby. Fi Triq il-Kurat Felic Calleja d-djar b'Nri. 26 u 28 kienu wzati bhala skola biex jilqghu xi klassijiet li ma kienx hemm post ghalihom fl-iskejjel primarji ta' Triq Grognet. Fi Triq Grognet ukoll kien inkera mahzen kbir biex iservi bhala workshop u nkriet dar biex tipprovdi lok ghal xi klassi jew tnejn.

Fost postijiet li m'ghadniex narawhom hemm il-blokk bini magenb il-knisja, fejn illum hemm ic-Centru Civiku, u l-pjazza ghall-ipparkjar tal-karozzi. Beda jitwaqqa' ghal (p.548) nofs is-snin hamsin, waqaf ghal xi zmien u tnehha bikri fis-snin 1960. Id-dar Nru. 70 tas-Socjeta tal-MUSEUM fi Triq il-Parrocca twaqqghet ma' bini iehor u minflokha llum hemm parti minn Gnien Reggie Cilia. Il-barriera tal-gebel fejn ir-R.A.F. kienet tixhet l-iskart kompliet titghatta bl-iskart migbur mir-R.D.C. fis-snin 1970 u tghattiet bil-hamrija biex jithawlu s-sigar. Spicca wkoll ic-cimiterju l-qadim, "tal-pesta," meta twessghet it-triq din is-sena u dak li kien fadal minnu gie mghaqqad ma' ghalqa.

LISTA U TABELLI NRU. 5 - POPOLAZZJONI

A. Mosta

A. Popolazzjoni tal-Mosta
1954	7660	1975	8022b
1957	377a	1976	8134
1964	7456	1977	8276
1965	7334	1978	8373
1966	7399	1979	8545
1967	8335

(p.549)

B. Il-popolazzjoni tal-Mosta mqabbla ma dik ta' postijiet ohra f'Malta u Ghawdexb
i. Regjun Rurali tat-Tramuntana
Snin	1978	1979
Mosta	8373	8545
Naxxar	4663	4731
Mellieha	4070	4122
San Pawl il-Bahar	2832	2896
Mgarr	2014	2051
Gharghur	1697	1727
ii. Minn 59 post f'Malta u Ghawdex il-Mosta tikklassifika fl-erbatax-il post wara dawn il-postijiet
Snin	1978	1979
Sliema	20083	20095
Birkirkara	16537	16832
Qormi	15499	15784
Valletta	14048	14042
Hamrun	13810	13875
Msida	12216	12448
Paola	11862	11975
Rabat	11699	11823
Zabbar	10247	10366
Zejtun	10132	10252
Gzira	9951	10046
Cospicua	9313	9440
Marsa	9191	9260
Mosta	8373	8545
iii. Postijiet li jikklassifikaw wara l-Mosta ghal ftit ta' residenti ohra huma
Snin	1978	1979
Haz Zebbug	8250	8352
San Giljan	8131	8257

Noti

1. Il-Mosta, Nru. 29, Dic-Jan., 1960, p. 2.
2. Skond id-Demographic Reviews of the Maltese Islands ghas-snin 1975-1979. Dawn il-figuri jirraprezentaw kalkoli maghmulin fuq bazi ta' progettazzjoni. Fil-fatt x'aktarx li kull cifra trid tizdied b'numru konsiderevoli.

XI DINJITARI LI ZARU L-MOSTA

(p.550) Nistghu nghidu li hafna dinjitari li jzuru Malta jzuru l-Mosta minhabba r-Rotunda taghha. M’ahniex sejrin insemmu dinjitari lokali jew gvernaturi ta’ Malta. Lanqas m’ahna ser insemmu lil kulhadd peress li jrid isir tiftix bir-reqqa ghal aktar taghrif preciz. Insemmu x’uhud milli nafu bihom fic-cert.

Fl-okkazjoni tac-Centinarju Pawlin fl-1960 gew bosta isqfijiet, x’uhud minnhom sahansitra qaddsu ghall-Mostin u ghamlu l-omelija bl-ilsien taghhom u saret traduzzjoni, m’ghandniex xi nghidu, biex in-nies setghet tifhem x’intqal. Ohrajn gew bhala vizitaturi. Niftakru l-figura tal-Kardinal Gracias ta’ Bombay, l-Indja, idur u jbierek in-nies. Gie l-Legat tal-Papa, il-Kardinal Aloiysius Muench, Amerikan, li ppresieda l-Akkademja Pawlina fir-Rotunda fit-22 ta’ Lulju. Dakinhar l-Arcisqof ta’ Liverpool, Mons. Heenan, li wara lahaq Kardinal, u Patri Alfons Orlini O.F.M. Conv., ex- General ta’ l-Ordni Frangiskani Minuri, ghamlu diskorsi, flimkien mal-istudjuz eminenti tal-Bibbja, il-Profs. P.P. Saydon, fuq San Pawl.

Fil-5 ta’ Novembru, 1965 gie l-Kardinal Germaniz Joseph Frings, li qaddes ghat-tfal kollha ta’ l-Iskola Primarja tal-Gvem fit-8:15a.m. Kien gie wkoll il-Kardinal Slipyi, Primat ta’ l-Ungerija, li ta l-Barka Sagramentali nhar id-29 ta’ Ottubru, 1965. Flimkien mal-Kardinal Frings gie direttament mill-Koncilju Vatikan II biex jiehu sehem fil-festa ta’ Kristu Re.⁸⁸ F’Ottubru 1971 u Awissu 1975 il-Kardinal Corrado Ursi, Arcisqof ta’ Napli, mexxa l-festa t’eghluq il-mitt sena mill-Konsagrazzjoni tal-Knisja u l-eghluq tal-festi ta’ l-Inkurunazzjoni tal-Madonna Assunta rispettivament. Il-Kardinal Franz Koening, Primat tal-Awstrija, zar (p.552) ir-Rotunda fl-10 ta’ April 1978⁹⁰ filwaqt li l-Kardinal Egidio Vagnozzi gie fit-12 ta’ April, 1980.

Fost kapijiet ta’ stat u Gvern insibu lir-Regina Elizabetta II tal-Gran Britannja u zewgha, il-Princep Filippu ta’ Edinburgh, fl-4 ta’ Mejju, 1954, u fis-16 ta’ Novembru, 1967. Fil-Gimgha l-Kbira ta’ l-1976 kellna fosthna lill-ex-Kancillier tar-Repubblika Federali tal-Germanja, Herr Willy Brandt, li ra l-hrug tal-purcissjoni u wara zar il-knisja. Is-Sibt, 1 u l-Hadd 2 ta’ Jannar, 1966, il-Princep Hasan Durrain tal-Afghanistan zar ir-Rotunda.

Membri tal-Korp Diplomatiku residenti fil-Mosta kellna lix-Chargè d’Affaires Libjan, lil Mons. Marin O’Connor, Nunzju Appostoliku, u x-Chargè d’Affaires tas-Sultanat ta’ Oman

ELEZZJONIJIET GENERALI

Is-sistema parlamentari Maltija dahlet bis-sahha tal-Kostituzzjoni ta’ l-1921 moghtija mill-Gvern Ingliz. Din il-kostituzzjoni tat lill-Maltin Gvem Responsabbli ghall-ewwel darba fl-istorja taghhom tul il-hakma Ngliza. Is-sistema holqot zewgt ikmamar tal-Parlament: wahda ghall-elezzjonijiet ta’ 32 membru minn fost il-poplu biex jiffurmaw l-Assembleja Legislattiva Maltija; l-ohra ghall-elezzjoni ta’ 17-il membru biex jiffurmaw is-Senat. Il-membri ta’ l-ALM kellhom jinhatru erbgha minn kull wiehed mit-tmien distretti elettorali li fihom inqasmet Malta. Fil-kaz tal-membri tas-Senat inqasmet f’zewg distretti u bejniethom dawn tellghu seba’ membri. L-ghaxra l-ohra kienu nominati wara elez zjoni bejn il-membri ta’ kull kategorija (hlief fil-kaz tar-rapprezentanti tal-Kleru, li kienu jintghazlu mill-Isqof), mill-Gradwati, mill-Kamra tal-Kummerc, Trade Union Council u n-Nobbli.

Is-Senat seta’ jdum jiffunzjona ghal perjodu ta’ sitt snin, filwaqt li l-ALM ghal tlieta. Setghu jivvutaw ghall-Assemblea Legislattiva l-irgiel li kienu jafu jiktbu u jaqraw jew inkella li kellhom propriety f’isimhom jew f’isem marthom li taghtihom renta ta’ £5 fis-sena jew kienu jhallsu kera ta’ mill-inqas £5 fis-sena. Ghas-Senat setghu jivvutaw dawk li kienu jafu jiktbu u jaqraw u li kellhom f’isimhom jew f’isem marthom dhul ta’ £20 fts-sena minn propjeta jew li kienu joqoghdu f’kera ta’ mill-inqas £20 fis-sena.

In-nisa kisbu d-dritt tal-vot bl-Ordinanza V ta’ l-1947 u setghu jivvutaw ghall-ewwel darba fl-elezzjonijiet generali ta’ dik is-sena stess. Il-vot mat-tmintax-il sena dahal fl-elezzjoni ta’ l-1976. Wara t-Tieni Gwerra Dinjija l-hajja tal-Parlament saret ta’ erba’ snin u mill-1966 ta’ hames snin.

Elezzjonijiet ghas-Senat kien hemm tlieta (1921. 1927, 1932). Fl-1940 tnehha l-vot plural, jigifieri, li wiehed jivvota f’aktar minn distrett wiehed jekk ikollu propjeta li tintitolah ghal vot f’kull distrett fejn jivvota. Fl-elezzjonijiet ta’ l-1945 inghata l-vot lill-irgiel kollha ‘1 fuq minn wiehed u ghoxrin sena u, ghalhekk, l-ghadd ta votanti zdied b madwar tletin fil-mija.

Saru tliet referendi fis-seklu taghna: ta l-Integration (1956), ta’ l-Indipendenza (1964) u iehor li kien jikkoncerna lil Ghawdex biss (1973) dwar il-Kunsill Civiku.

Tajna dan it-taghrif qasir biex iservi bhala sfond ghal dak li ser niktbu dwar il-Mosta u l-elezzjonijiet generali. Wiehed ikun jista’ josserva kif inbidlu l-affarijiet minn elezzjoni ghal ohra. Hsibna li nzommu l-istess format ghal kull elezzjoni biex wiehed jipparaguna malajr jekk ikun hemm bzonn. F’din it-taqsima tal-kapitlu ghazilna li mmorru sa disa’ snin qabel E.B. Vella ppubblika l-istorja minhabba l-importanza tal-Kostituzzjoni Amery ta’ l-1921. Ma jfissirx li qabel il-Maltin ma vvutaw qatt. Anzi bejn l-1849 u l-1917 ivvutaw hamsa u ghoxrin darba ghall-Kunsill tal-Gvem u darba f’referendum (1857). Izda la l-ispazju u lanqas is-suggett tal-kapitlu ma jhalluna mmorru qabel l-1921.

Ta’ min jinnota li f’kull elezzjoni jkun hemm avvizi tal-vot li ma jitqassmux ghal xi raguni jew ohra. Ir-ragunijiet ewlenin huma (a) ghax l-ismijiet gew kancellati, (b) il-votant ikun miet, (c) l-isem ikun imnizzel hazin, (d) il-votant ikun imsiefer, (e) ikunu hargu izjed minn kopja wahda ta’ avviz tal-istess vot, (f) l-avvizi jkunu rifjutati.

1. ELEZZJONIJIET GENERALI 1921

(Skond it-termini tal-Kostituzzjoni Amery)

I - Assemblea Legislattiva Maltija

1. Partiti Politici: Unione Politica Maltese (UPM); Partit Kostituzzjonali (PK); Partit tal-Haddiema (PH); Partito Democratico Nazionalista (PDN); Kandidati Indipendenti.
2. Data ta’ l-Elezzjoni: 18 u 19 ta’ Ottubru.⁹¹
3. Distrett Elettorali: Il-Mosta kienet taghmel parti mis-sitt distrett elettorali. Kien hemm tmien distretti b’kollox, kull wiehed itella’ erba’ rapprezentanti. Is-sitt distrett kien jigbor fih il-Mosta, parti kbira ta’ Birkirkara, Balzan, Lija, Attard, Gharghur, Naxxar, Mgarr u San Pawl il-Bahar.⁹²
4. (a) Postijiet tal-Votazzjoni: 144, Triq il-Kungress Ewkaristiku fil-post fejn kien hemm il-Berga tal-Gvern.⁹³
   (b) Numru ta’ Assistenti Kummissjonarji Elettorali: 2.⁹⁴
5. (a) Ismijiet tal-kandidati u numru ta’ voti fl-ewwel ghadd: Giuseppe M. Borg, P.L., 39; Luigi Borg, 198; Francesco Buhagiar LL.D., 399; Dott. Paolo Grech, 132; Walter Salomone, 19; Pasquale Waldemar de’ Baroni Sceberras Trigona, 86; Konti Gerald Strickland, 1180; Giacinto Tua, P.L., 135; Alberto P. Vassallo, 53.⁹⁵
   (b) Voti Validi: 2241; (c) Kwota: 449.⁹⁶
6. Rapprezentanti Eletti (4): Konti Gerald Strickland (PK); Walter Salomone (PK); Luigi Borg (UPM); Francesco Buhagiar LL.D. (UPM).⁹⁷
7. Ghadd ta’ votanti registrati Mostin: 416.⁹⁸
8. Ghadd ta’ voti li ma tqassmux: 14.⁹⁹

II - Senat

9. Data ta’ l-Elezzjoni: 5 u 6 ta’ Ottubru.
10. Il-Mosta kienet tifforma parti mit-tieni distrett elettorali mit-tnejn li kien hemm. L-ewwel distrett kien itella erba’ kandidati, it-tieni tlieta. It-tieni distrett kien maghmul mill-Mosta, Notabile, Rabat, Dingli, Naxxar, Gharghur, Birkirkara, Attard, Balzan, Lija, Mgarr, San Pawl il-Bahar, Mellieha, Zurrieq, Qrendi, Safi, Marsa, Qormi, Zebbug, Siggiewi, Tarxien, Luqa, Paola, Zabbar, Kalkara Zejtun, Gudja. Ghaxaq, Birzebboga, Marsaxlokk, Kirkop. Mqabba Ghawdex.¹⁰⁰
11. Postjiet tal-Votazzioni: Post b’assistent kuntrnissjonarju electorali wiehed f’Nru. 144, Triq il-Kungress Ewkaristiku (Berga tal-Gvern). Ghall-votazzjoni ghas-Senat biss l-Imgarrin kellhom jinzlu jivvutaw il-Mosta¹⁰¹
12. (a) Ismiiiet tal-kandidati u numru ta’ voti fl-ewwel ghadd: Av. M. Debono (UPM) 94; Col. A. McKean (UPM), 44; Mons. I. Panzavecchia (UPM), 487; Mons. H. Calleja Schembri (PK) 32; Profs. G. Debono (PK) 42; Baron I. De Piro (PK) 55; Profs Dun Mikiel Gonzi (PH), 127.¹⁰²
    (b) Vod Validi fit-II Distrtt: 888: (c) Kwota 223.¹⁰³
13. Rapprezentanti Eletti (3): Mons. I. Panzavecchia (UPM), Av. M. Debono (UPM); Profs. Dun Mikiel Gonzi (PH). Mons. Panzavecchia miet u floku gie elett il-Kur. McKean (1926). Il-Profs. Dun M. Gonzi lahaq Isoqof ta’ Ghawdex fl-1924 u ghalhekk irrizenja.
14. Ghadd ta' votanti registrari Mostin eligibbli biex jivvutaw ghas-Senat: 48.¹⁰⁴
15. Ghadd ta' voti mhux imqassma: 4.¹⁰⁵

2. ELEZZJONIJIET GENERALI 1924

(Skond it-termini tal-Kostituzzjoni Amery)

I - Assemblea Legislattiva Maltija

1. Partiti Politici: Unione Politica Maltese (UPM) u Partito Democratico Nazionalista (PDN); Partit Kostituzzjonali (PK); Partit tal-Haddiema (PH); Kandidati Indipendenti.
2. Data u Hinijet ta’ l-Elezzjoni: 9 u 10 ta’ Gunju. Mit-8:00a.m. sa 12:00p.m. u mit-3:00 sad-9:00p.m.¹⁰⁶
3. Distrett Elettorali: L-istess bhal fl-1921.
4. (a) Postijiet tal-Votazzjoni: 144, Triq il-Kungress Ewkaristiku (Berga tal-Gvern). L-Imgarrin ukoll ivvutaw f’dan il-post.
   (b) Numru ta’ Assistenti Kummissjonarji Elettorali: 3.
5. (a) Ismijiet tal-kandidati u numru ta’ voti fl-ewwel ghadd: John Bugeja LL.D., 324; On. Dr. Francesco Buhagiar, 601; Salvino Debono M.D., 126; Paolo Grech M.D., 128; Lewis F. Mizzi LL.D., 349; Walter Salomone 495; Giuseppe Sapiano, 58; Pasquale Waldemar de Baroni Sciberras Trigona, 59; Gustavo Ullo Xuereb M.D., 109; Av. Giuseppe Vella, 26; Av. Salvatore Xuereb 266; Hon. Salvatore Zammit Hammet, 201.¹⁰⁷
   (b) Voti Validi: 2741; (c) Kwota: 549.¹⁰⁸
6. Rapprezentanti Eletti (4): I Av. Francesco Buhagiar (UPM);¹⁰⁹ II Walter Salomone (PK); III Av. Louis Mizzi (PK);¹¹⁰ IV Salvatore Zammit Hammet (PH).¹¹¹
7. Ghadd ta' votanti registrati Mostin: 505.¹¹²
8. Ghadd ta’ voti li ma tqassmux: 31.¹¹³

3. ELEZZJONLJIET GENERALI 1924

(Skond it-termini tal-Kostituzzjoni Amery)

I - Assemblea Legislattiva Maltija

1. Partiti Politici: Partit Nazzjonaiista (PN); Partit Kostituzzjonali (PK); Partit tal-Haddiema (PH); Partit Nazzjonalista Malti (PNM); Kandidati Indipendenti.
2. Data ta’ l-Elezzjoni: Il-Hadd, 7, u t-Tnejn, 8 ta’ Awissu: mit-8:00a.m. sa 12:00p.m. u mit-3:00 p.m. sad-9:00 p.m.¹¹⁴ It-Tlieta, 9 ta Awissu: mit-8:00a.m. sa 12:00p.m. u mit-3:00 p.m. sas-7:00 p.m.¹¹⁵
3. Distrett Elettorali: L-istess bhal fl-1921.
   
4. (a) Postijiet tal-Votazzjoni: 100, Triq il-Kungress Ewkaristiku (Ghassa tal-Pulizija).
(b) Numru ta’ Assistenti Kummissjonarji Elettorali: 3.¹¹⁶
5. (a) Ismijiet tal-kandidati u numru ta’ voti fl-ewwel ghadd: Giuseppe Borg P.L., 33; Michael Borg L.S. & A., 251; Gaetano Borg Olivier LL.D., 217; John Bugeja LL.D., 754; Tommaso Fenech LL.D., 419; Profs. Pier Giuseppe Frendo LL.D., 49; Dott. Paolo Grech M.D., 243; Walter Salomone, 1021; Col. William Savona, MBE, LL.D., 127; Roger Strickland, 492; Francesco Tabone Adami LL.D., 203; Salvatore Zammit Hammet, 356.¹¹⁷
   (b) Voti Validi: 4165; (c) Kwota: 834.¹¹⁸
6. Rapprezentanti Eletti (4): I Walter Salomone (PK); II Roger Strickland (PK); III Av. John Bugeja (PK); IV Av. Tommaso Fenech (PN).¹¹⁹
7. Ghadd ta’ votanti registrati Mostin: 553.¹²⁰
8. Ghadd ta’ voti li ma tqassmux: 29.¹²¹

II - Senat

9. Data u Hinijiet ta’ l-Elezzjoni: Bhal f’B ta’ din is-sezzjoni 1927.
10. Bhal J ta’ Taqsima II tas-sena 1921 u nkluza Marsascala.¹²²
11. Postijiet tal-Votazzjoni: Bhal D (a) u (b) ta’ din is-sezzjoni 1927.¹²³
12. (a) Ismijiet tal-kandidati u numru ta’ voti fl-ewwel ghadd: Profs. Augusto Bartolo, 418; Nutar Salvatore Borg Olivier, 433; Profs. George Debono, 78; Av. Massimiliano Debono, 148; Baruni Gino Depiro D’Amato, 46; Gaetano Lanzon, 321.¹²⁴
    (b) Voti Validi: 1444; (c) Kwota: 362.¹²⁵
13. Rapprezentanti Eletti (3): I Nutar Salvatore Borg Olivier (PN); II Profs. Augusto Bartolo (PK); III Gaetano Lanzon (PN).¹²⁶
14. Ghadd ta’ votanti registrati Mostin eligibbli biex jivvutaw ghas-Senat: 36.¹²⁷
15. Ghadd ta’ voti mhux imqassma: 1.¹²⁸

4. ELEZZJONIJIET GENERALI 1932

(Skond it-termini tal-Kostituzzjoni Amery)

I - Assemblea Legislattiva Maltija

1. Partiti Politici: Partit Kostituzzjoni (PK); Partit tal-Haddiema (PH); Partit Nazzjonalista (PN); Partit Haddiema Indipendenti (PHI).
2. Data u Hinijiet ta’ l-Elezzioni: Is-Sibt, 11 ta’ Gunju: mit- 8:00a.m. sa 12:00p.m. u mill-4:00 p.m. sad-9:00p.m. Il-Hadd, 12 ta’ Gunju, l-istess, biss il-hin gie estiz sal-10:00 p.m. It-Tnejn, 13 ta’ Gunju, mit-8:00a.m. sa 12:00p.m.¹²⁹
3. Distrett Elettorali: L-istess bhal fl-1921.
4. (a) Postijiet tal-Votazzjoni: 100, Triq il-Kungress Ewkaristiku (Ghassa tal-Pulizija) u 8, Triq it-Torri (Berga tal-Gvern).¹³⁰
   (b) Numru ta’ Assistenti Kummissjonarji Elettorali: Sitta, tlieta f’kull post.¹³¹
5. (a) Ismijiet tal-kandidati u numru ta’ voti fl-ewwel ghadd: Giuseppe Borg P.L., 83; Michele Borg A. & C.E., 373; Gaetano Borg Olivier LL.D., 314; John Bugeja LL.D., 736; Antonio Busuttil M.D., 296; Tommaso Fenech LL.D., 963; Rosario Mizzi M.D., 927; Hon. Walter Salomone, 902; Pasquale Waldemar dei Baroni Sciberras Trigona, 129; Roger Strickland K.O.M.R., 290; Carmelo Zammit, 157; Salvatore Zammit Hammet, 983.¹³²
   (b) Voti Validi: 6153; (c) Kwota: 1231.¹³³
6. Rapprezenlanti Eletti (4): I Av. John Bugeja (PK); II Av. Tommaso Fenech (PN); III Tabib Rosario Mizzi (PN); IV Walter Salomone (PK).¹³⁴
7. Ghadd ta’ votanti registrati Mostin: c. 1044.¹³⁵
8. Ghadd ta’ voti li ma tqassmux: 24.¹³⁶

II - Senat

9. Data ta’ l-Elezzjoni: L-istess bhal f’Sezzjoni B.
10. Bhal J. ta’ Taqsima II tas-sena 1927.¹³⁷
11. Postijiet tal-Votazzjoni: L-istess bhal f’Sezzjoni B.
12. (a) Ismijiet tal-kandidati u numru ta’ voti fl-ewwel ghadd: Ill.mo Marchese Paolo Apap Bologna, 487; Nutar Salvatore Borg Olivier, 704; Profs. Robert V. Galea, 580;¹³⁸ Tabib Joseph E.H. Gatt, 68; Gaetano Lanzon, 537; Markiz Daniele Testaferrata Bonnici Ghaxaq 60.¹³⁹
    (b) Voti Validi: 2436; (c) Kwota: 610.¹⁴⁰
13. Rapprezentanti Eletti (3): I Nutar Salvatore Borg Olivier (PN); II Profs. Robert V. Galea (PK); III Gaetano Lanzon (PN).¹⁴¹
14. Ghadd ta’ votanti registratl Mostin eligibbli biex jivvutaw ghas-Senat: 114.¹⁴²
15. Ghadd ta’ voti mhux imqassma: 2.¹⁴³

5. ELEZZJONIJIET GENERALI 1939

(Skond it-termini tal-Kostituzzjoni MacDonald)

Kunsill tal-Gvern

1. Partiti Politici: Partit Kostituzzjonali (PK); Partit tal-Haddiema (PH); Partit Nazzjonalista (PN); Kandidati Indipendenti.
2. Data u Hinijiet ta’ l-Elezzjoni: Is-Sibt, 22, u l-Hadd, 23 ta’ Lulju: mit-8:00a.m. sa 12:00p.m. u mill-4:00p.m. sad-9:30p.m. It-Tnejn, 24 ta’ Lulju: mit-8:00 a.m. sal-11:00 a.m.¹⁴⁴
3. Distrett Elettorali: It-tieni minn tnejn. Kien fih il-Mosta, l-Imdina, Attard, Hal Balzan, Birkirkara, Had Dingli, Hal Gharghur, Gzira, Hamrun, Hal Lija, Marsa, Mellieha, Mgarr, Msida, Naxxar, Tal-Pieta, Rabat, Santa Venera, Sliema (19A), Sliema (19B), San Giljan, San Pawl il-Bahar, Victoria/Rabat Ghajnsielem, Gharb, Ghasri, Ta’ Kercem, Nadur, Qala, San Lawrenz, Ta’ Sannat, Xaghra, Xewkija, Zebbug.¹⁴⁵
4. (a) Postijiet tal-Votazzjoni: 100, Triq il-Kungress Ewkaristiku (Ghassa tal-Pulizija).¹⁴⁶
   (b) Numru ta’ Assistenti Kummissjunarji Elettorali: 4 b’kollox, 2 f’kull wahda miz-zewgt ikmamar tal-votazzjoni.¹⁴⁷
5. (a) Ismijiet tal-kandidati u numru ta’ voti fl-ewwel ghadd: Albett V. Bartoli, 1978; Charles Camilleri, 82; Ninu Dalli, 1021; Tommaso Feneoh LL.D., 816; Henry Jones, 289; Annetto Mifsud Elull A. & C.E., 1269; Enrico Mizzi, LL.D., 2198; Anthony P. Montano A. & C.E., 1492; Joseph Orlandlo Smith, 1106; Profs. Contino Luigi Preziosi M.D., 888; Henry Sacco M.D., 2306; Captain Roger Strickland, 4452.¹⁴⁸
   (b) Voti Validi: 17,897; (c) Kwota. 2074.¹⁴⁹
6. Rapprezentanti Eletti (5): I Capt. Roger Strickland (PK); II Tabib Henry Sacco (PK); III Albert V. Bartoli (PK); IV Perit Anthony P. Montano (PK).¹⁵⁰
7. Ghadd ta’ votanti registrati Mostin: 1240.¹⁵¹
8. Ghadd ta’ voti li ma tqassmqx: 51.¹⁵²

N.B. Ghall-Kunsill tal-Gvern 1939 setghu jivvutaw dawk li jew (a) kienu jafu jaqraw u jiktbu, jew (b) ihallsu kera, jew (c) idahhlu renta.¹⁵³

6. ELEZZJONIJIET GENERALI 1945

(Skond it-termini tal-Kostituzzjoni MacDonald)

Kunsill tal-Gvern

1. Partiti Politici; Partit tal-Haddiema (PH); Jones’s Pairty (JP); Kandidati Indipendenti. N.B. F’din l-elezzjoni l-Partit Kostituzzjonali u l-Partit Nazzjonalista stqarrew li ma kenux se johorgu ghall-elezzjoni ladaraba l-kostituzzjoni ma sarithiliex it-tibdil li riedu.
2. Data ta’ l-Elezzjoni: 10, 11 u 12 ta’ Novembru.
3. Distrett Elettorali: Bhall C ta’ l-1939.
4. (a) Postijiet tal-Votazzjoni: 100, Triq dl-Kungress Ewkaristiku (Ghassa tal-Pulizija); Il-Berga tal-Gvern, 8, Triq it-Torri; L-iskola tal-Gvern, 23, Triq Grognet (MGG, 26 ta’ Ottubru, 1945, p. 937).
   (b) Numru ta’ Assistenti Kummissarji Elettorali: 6 b’kollox, tnejn f’kull post tal-votazzjoni (MGG, 2 ta’ Novembru, 1945, p. 968).
5. (a) Ismijiet tal-kandidati u numru ta’ voti fl-ewwel ghadd: Robert Bencini, 2371; Bertram Camilleri, 1142; Charles Chetcuti, 302; Dr. Arthur F. Colombo M.D., 2126; Dr. Godwin G. Ganado LL.D., 1830; Henry Jones, 3786; Guze Schembri, 692; Dr. Anthony Schembri Adami M.D., 1719; Joseph James Scorey, 442.
   (b) Voti Validi: 14,410; (c) Kwota: 2402 (MGG, 15 ta’ Nov. 1945, pp. 1044-1045).
6. Rapprezentanti Eletti (5): I Henry Jones; II Robert Bencini; III Arthur F. Colombo M.D.; IV Godwin G. Ganado LL.D.; V. Anthony Schembri Adami M.D.
7. Ghadd ta’ votanti registrati Mostin:¹⁵⁴
8. Ghadd ta’ voti li ma tqassmux: 31 (MGG, 6 ta’ Nov. 1945, p. 993).

7. ELEZZJONIJIET GENERALI 1947

(Skond it-termini tal-Kostituzzjoni MacDonald)

Assembleja Legislattiva Maltija

1. Partiti Politici: Partit tal-Haddiema (PH); Partit Nazzjonalista (PN); Democratic Action Party (DAC); Gozo Party (GP); Jones’s Parity (JP); Kanididati Indipendenti.
2. Data u Hinijiet ta’ l-Elezzjoni: Is-Sibt, 25 u l-Hadd, 26 ta’ Ottubru, mit-8:00a.m. sal-12:30p.m. u mit-3:00p.m. sad-9:00p.m. It-Tnejn, 27 ta’ Ottubru, mit-8:00a.m. sal-11:00a.m.¹⁵⁵
3. Distrett Elettorali: Is-VII Distrett: Mosta, Birkirkara, Hal Gharghur, Mellieha, Mgarr, Naxxar u San Pawl il-Bahar.¹⁵⁶
4. (a) Postijiet tal-Votazzjoni: L-Ghassa tal-Pulizija, Triq il-Kungress Ewkarisitiku; L-Ghassa tal-Puliziija, Triq it-Torri; L-Iskola Primarja tal-Bniet, Triq Grognet; L-Iskola Primarja, tas-Subien, Triq Grognet.¹⁵⁷
   (b) Numru ta’ Assistenti Kummissarji Elettorali 8 b’kollox, 2 f’kull post tal-votazzjoni.¹⁵⁸
5. (a) Ismijiet tal-kandidati u numru ta’ voti fl-ewwel ghadd: Nutar Emamuele Agius, 1108; Marchesino Filippo Apap Bologna LL.D., 747; Ganni Attard, 207; Dr. Joseph. Attard Montalto LL.D., 587; Carmel Chetcuti, 116; Tabib Amadeo Fava, 2820; Mario Grech, 155; Victor Grech A & C.E., 74; Av. Giuseppe Pace LL.D., 241; Nutar Gius. Sammut LL.D., 833; Tabib Anthony Schembri Adami, 3345; Capt. Peter Paul Scicluna, 912; Av. Frans Tabone Adami, 165; Tabib Francis E. Vella, 917; Giuseppe Zammit, 1027.¹⁵⁹
   (b) Voti VaPdi: 13,299; (c) Kwota; 2217.¹⁶⁰
6. Rapprezentanti Eletti (5): I Tabib Anthony Schembri Adami (PH); II Tabib Amadeo Fava (PH); III Capt. P.P. Scicluna (PH); IV Marchesimo Filippo Apap Bologna (DAC); V Nutar Emanuel Agius (PN).¹⁶¹
7. Ghadd ta’ votanti registrati Mostin:¹⁶².
8. Ghadd ta’ voti li ma tqassmux: 93.¹⁶³

8. ELEZZJONIJ1ET GENERALI 1950

(Skond it-termini tal-Kostituzzjoni Mac Michael)

Assembleja Legislattiva Maltija

1. Partiti Politici: Partit Nazzjonalista (PN); Boffa Labour Group (BLG); Malta Labour Party (PH); Partit Kostituzzjonali (PK); Democratic Action Party (DAC), Jones’s Party (JP); Kandidati Indipendenti.
2. Data u Hinijiet ta’ l-Elezzjoni: Is-Sibt, 2 u l-Hadd, 3 ta’ Settembru, mit-8:00 a.m. sal-12:30p.m u mit-3:00p.m. sad-9.00p.m. It-Tnejn, 4 ta’ Settembru, mit-8:00 a.m. sal-11:00p.m.¹⁶⁴
3. Distrett Elettorali: Bhal Sezzjoni C tal-Elezzjoni 1947.
4. (a) Postijiet tal-Votazzjoni: L-Ghassa tal-Pulizija, Triq il-Kungress Ewkaristiku; L-Ghassa tal-Pulizija, Triq it-Torri; L-Iskola Primarja tal-Bniet, 13, Triq Grognet; L-Iskola Primarja tal-Gvern tas-Subien, 12, Triq Grognet; L-Iskola tal-Gvern (Subien u Bniet), 37, Triq Grognet.¹⁶⁵
   (b) Numru ta’ Assistenti Kummissjonarji Elettorali: 10 b’kollox, 2 f’kull post.¹⁶⁶
5. (a) Ismijiet tal-kandidati u numru ta’ voti fl-ewwel ghadd: Nutar Emanuele Agiius, 981; Marchesino Filippo Apap Bologna LL.D., 456; Av. Giuseppi Attard Montalto. 624; Joseph Attard Montalto, 464; Albert V. Bartoli, 102; Guze Borg P., 183; Charles Camilleri, 10; Av. Spiro Camilleri LL.D., 289; Captain Joseph Caruana, 87; Karm Chetcuti, 48; Dr. Amadeo Fava, M.D., D.P.H., 958; Dt Joseph Flores B.L. Can., LL. D., 793; Nutar Rosario Frendo Randon LL.D., 130; Tabib Pawlu Grech M., 876; Crispino Mangion, 8; Joseph Muscat, 652; Hon. Walter Salomone, 292; Nutar Giuseppe Sammut LL.D., 1118; Av. Carmelo Schembri LL.D., 1203; Joseph Schembri, 334; Tabib Anthony Schembri Adami M.D., 1866; Achille Spiteri, 32; Nutar Joseph Spiteri LL.D., 826; Joseph Zammit, 502.¹⁶⁷
   (b) Voti Validi: 12,834; (c) Kwota: 2140.¹⁶⁸
6. Rapprezentanti Eletti (5): I Tabib Anthony Schembri Adami (BLG); II Dr Amadeo Fava (MLP); III Nutar Emanuel Agius (PN); IV Av. Carmelo Schembri (PN); Tabib Pawlu Grech (BLG).¹⁶⁹
   N.B. Ghalkemm it-Tabib Amadeo Fava gie elett f’isem il-MLP, halla l-partit qabel fethet l-ewwel sessjoni tal-Parlament.
7. Ghadd ta’ votanti registrati Mostin: 3725.¹⁷⁰
8. Ghadd ta’ voti li ma tqassmux: 236.¹⁷¹

9. ELEZZJONIJIET GENERALI 1951

(Skond it-termini tal-Kostituzzjoni Mac Michael)

Assembleja Legislattiva Maltija

1. Partiti Politici: Malta Labour Party (MLP); Partit Nazzjonalista (PN); Malta Workers Party (MWP); Partit Kostituzzjonaili (PK); Jones’s Party (JP); Kandidati Indipendenti.
2. Data u Hinijiet ta’ l-Elezzjoni: Is-Sibt, 5 u l-Hadd, 6 ta’ Mejju, mit-8:00a.m. sal-12:30p.m. u mit-3:00p.m. sad-9:00p.m. It-Tnejn, 7 ta’ Mejju, mit-8:00a.m. sal-11:00a.m.¹⁷²
3. Distrett Elettorali: Bhal Sezzjoni C tal-Elezzjoni 1947.
4. (a) Postiijet tal-Votazzjoni: Bhal Sezzjoni D (a) tal-Elezzjoni 1950.
   (b) Numru ta’ Assistenti Kummissjonarji Elettorali: 10 b’kollox, 2 f’kull post.¹⁷³
5. (a) Ismijiet tal-Kandidati u numru ta’ voti fl-ewwel ghadd: Kalcidon Agius, 924; Dr. Giuseppe Attard Montalto LL.D., 731; Francis Bezzina Wettinger, 294; Cikku Bonaci, 238; Dr. Gejtano Borg Olivier LL.D., 746; Av. Spiro Camilleri LL.D., 223; Espedito Catania, 162; Dr. Amadeo Fava, M.D., 401; Av. J. Flores LL.D., 1152; Tabib Pawlu Grech, 663; Mike Pulis, 836; Nutar Giuseppe Sammut LL.D., 2005; Av. Carmelo Schembri LL.D., 1585; Dr. Anthony Schembri Adami M.D., 1566; Capt. Peter Paul Scicluna, 498; Tonin Scicluna, 449; Joseph Zammit, 462.¹⁷⁴
   (b) Voti Validi: 13, 035; (c) Kwota: 2173.¹⁷⁵
6. Rapprezentanti Eletti (5); I Nutar Guzeppi Sammut (PN); II Tabib Anthony Schembri Adami (MWP);¹⁷⁶ Av. Guzeppi Attard Montalto; IV Av. Joseph Flores (MLP);¹⁷⁷ V Av. C. Schembri (PN).¹⁷⁸
7. Ghadd ta’ votanti Mostin: 3844.¹⁷⁹
8. Ghadd ta’ voti li ma tqassmux: 247.¹⁸⁰

10. ELEZZJONIJIET GENERALI 1953

(Skond it-termini tal-Kostituzzjoni Mac Michael)

Assembleja Legislattiva Maltija

1. Partiti Politici: Malta Labour Party (MLP); Partit Nazzjonalista (PN); Malta Workers Party (MWP); Partit Kostituzzjonali Progressiv (PKP); Partit Kostituzzjonaili (PK).
2. Data u Hinijiet ta’ l-Elezzjoni; Is-Sibt, 12 u l-Hadd, 13 ta’ Dicembru, mit-8:00a.m. sa 12:00p.m. u mis-2:00p.m. sat-8:00p.m. It-Tnejn, 14 ta’ Dicembru, mit-8:00a.m. sal-11:00a.m.¹⁸¹
3. Distrett Elettorali: Bhal Sezzjoni C tal-Elezzjoni 1947.
4. (a) Postijiet tal-Votazzjoni: Bhal Sezzjoni D (a) tal-Elezzjoni 1950. Biss in-numru tal-Iskola Primarja tal-Gvern (Subien u Bniet) inbidel u sar 48.¹⁸²
   (b) Numri ta’ Assistenti Kummissjonarji Elettorali: 10 b’kollox, 2 f’kull post.¹⁸³
5. (a) Ismijiet tal-kandidati u numru ta’ voti fl-ewwel ghadd: Calcidon Agius, 813; Nutar Emanuel Agius, 1494; Tony Amodeo, 164; Av. Giuseppe Attard Montalto, 676; Francis Bazzima Wettinger, 590; Gigi Bonaci, 338; Ignazio Bonavita, 131; Av. Stephen Borg Cardona B.A., LL.D., 97; Nutar Giorgio Borg Olivier, 1562; Louis Busuttil B.E. & A., A. & C.E., 43; Nutar Antonio Carbonaro, 368; Carmel Chetcuti, 48; Henry Paul England. 26; Av Joseph Flores, 940; Tabib Paul Grech. 628; Tabib Alfred Laferla, 407; Guzeppi Muscat, 501; Mike Pulis, 1393; Hon. Capt. W. Salomone, 71; Fredu Sammut, 104; Dr. Carmelo Schembri LL.D., 1371; Joseph Schembri, 35; Capt. Peter Paul Scicluna, 515; Toninu Scicluna. 525; Pio Vassallo, 312; Gannii Vella B.E.M., 998.¹⁸⁴
   (b) Voti Validi 14, 150; (c) Kwota 2359.¹⁸⁵
6. Rapprezentanti Eletti (5): I Av. Josepth Flores (MLP);¹⁸⁶ II Mike Pulis (MLP); III Francis Bezzina Wettinger (MWP); IV Nutar Emanuel Agius (PN); V Nutar Gorg Borg Olivier (PN).^187-188
7. Ghadd ta’ votanti registrati Mostin: 3711.¹⁸⁹
8. Ghadd ta’ voti li ma tqassmux: 149.¹⁹⁰

10. ELEZZJONIJIET GENERALI 1955

(Skond it-termini tal-Kostituzzjoni Mac Michael)

Assembleja Legislattiva Maltija

1. Partiti Politici: Malta Labour Party (MLP); Partit Nazzjonalista (PN); Partit Kostituzzjonali Progressiv (PKP); Kandidati Indipendenti.
2. Data u Hinijiet ta’ l-Elezzjoni: Is-Sibt, 26 u l-Hadd, 27 ta’ Frar, mit-8:00 am. sa 12:00p.m. u mis-2:00p.m. sat-8:00p.m. It-Tnejn, 28 ta’ Frar, mit-8:00a.m. sal-11:00a.m.¹⁹¹
3. Distrett Elettorali: Bhal Sezzjoni C tal-Elezzjoni 1947.
4. (a) Postijiet tal-Votazzjoni: Bhal Sezzjotni D (a) tal-Elezzjoni 1953.
   (b) Numru ta’ Assistenti Kummissjonarji Elettorali: 10 b’kollox, 2 f’kull post.¹⁹²
5. (a) Ismijiet tal-Kandidati u numru ta’ voti fl-ewwel ghadd: Calcidon Agius, 934; Nutar Emanuele Agius, 1026, Tony Amedeo, 153; Wenzu Attard, 103; Giuseppe Attard Montalto LL.D., 876; Francis Bezzina Wettinger, 427; Gigi Bonaci, 307; Nutar Gorg Borg Olivier LL.D., 1315; Nutar Antonio Carbonaro LL.D., 270; Av. Joseph Flores LL.D., 902; Feerdinandu Galea, 583; Paolo Gauci, 920; Dr. Paolo Grech M.D., 536; Dr. Alfred Laferla M.D., 525; Joseph Muscat, 280; Mike Pulis, 1573; Nutar Alex Sciberras Trigona LL.D., 91; Nutar Joseph Spiteri LL.D., 1479; Pio Vassallo, 212; Ganni Vella, 1312; Joseph Zammilt, 605.¹⁹³
   (b) Voti Validi: 14,429; (c) Kwota: 2405.¹⁹⁴
6. Rapprezentanti Eletti (5): I Nutar Joseph Spiteri (PN); II Nutar Emanuel Agius (PN); III Nutar Gorg Borg Olivier (PN); IV Av. Joseph Flores (MLP);¹⁹⁵ V Mike Pulis (MLP).¹⁹⁶
7. Ghadd ta’ votanti registrati Mostin 3694.¹⁹⁷
8. Ghadd ta’ voti li ma tqassmux: 113.¹⁹⁸

12. ELEZZJONIJIET GENERALI 1962

(Skond it-termini tal-Kostituzzjoni Blood)

Assembleja Legislattiva Maltija

1. Partiti Politici: Partit Nazzjonalista (PN); Malta Labour Party (MLP); Partit tal-Haddiema Nsara (PHN); Partit Kostituzzjonali Progressiv (PKP); Partit Demokratiku Nazzjonalista (PDN); Partit Demokratiku Kristjan (PDK); Kandidati Indipendenti.
2. Data u Hinijiet ta’ l-Elezzjoni: Is-Sibt, 17 u l-Hadd, 18 ta’ Frar, mit-8:00a.m. sa 12:00p.m. u mis-2:00p.m, sat-8:00p.m. It-Tnejn, 19 ta’ Frar: mit-8:00a.m. sal-11:00a.m.¹⁹⁹
3. Distrett Elettorali: Il-Mosta kienet tifforma parti mid-disa’ distrett elettorali. Kien hemm ghaxar distretti. Id-disa’ distrett kien maghmul mill-Mosta, Mdina, Mellieha, Mgarr, Rabat u San Pawl il-Bahar.²⁰⁰
4. (a) Postijiet tal-Votazzjoni: Post Nru 188, Spizerija tal-Gvern, dhul minn 33, Triq it-Torri; Post Nru 189, Ghassa tal-Pulizija, dhul minn 78, Triq il-Kungress Ewkaristiku; Postijiet Nri 190, 191, 192, 193, Skola Primarja tal-Gvern (Subien), 12, Triq Grognet.²⁰¹
   (b) Numru ta’ Assistenti Kummissjonarji Elettorali: 12 b’kollox, 2 f’kull post.²⁰²
5. (a) Ismijiet tal-kandidati u numru ta’ voti fl-ewwel ghadd: Nutar Joseph Abela LL.D., 595; Nutar Salvatore Abela LL.D., 1016; Arthur Edmond Agius, 84; Tony Amadeo, 55; Salvu Attard, 40; Av. Joseph Attard Montalto LL.D., 231; Robert Biasini, 35; Evelyn Bonaci, 113; Publio Bondin, 41; Nutar Gorg Borg Olivier LL.D., 1285; Cowley Wosley de Piro, 47; Attilio Carmelo D’Ugo, 104; Joseph Fenech, 217; Ferdinand Galea, 651; Av. Albert Ganado LL.D., 495; Amabile Grech, 53; Av. Leslie Grech LL.D., 466; Alfred Sunny Micallef, 846; Carmelo Micallef A.&C.E., 58; Dr. Daniel Micallef M.D., 1095; Dr. Joseph Morana M.D., 34; Dr. John Muscat M.D., 2108; Nicola Muscat, 1361; Paola Muscat, 24; Costanzo Sapia- no, 20; Alfred Sciberras Trigona, 27; Nutar Guzi Spiteri L.D., 913; Hon. Mabel Strickland O.B.E., 719; Piju Vassallo, 119; Francis Wettinger, 34; Paul Xuereb, 1496; Joseph Zaimmit 623.²⁰³
   (b) Voti Validi: 13,005; (c) Kwota: 2501.²⁰⁴
6. Rapprezentanti Eletti (5): I Sur Paul Xuereb (MLP); II Tabib John Muscat (PN); III Tabib Daniel Micallef (PHN);²⁰⁵ IV Sur Nikol Muscat (PN); V Nutar Salvatore Abela (PN).²⁰⁶
7. Ghadd ta’ votanti registrati Mostin: Irgiel - 1989; Nisa – 2282; Total - 4271. Fid-disa’ distrett kien hemm 16,565 ruh intitolati ghall-vot.²⁰⁷
8. Ghadd ta’ voti li ma tqassmux: F’post Nru 188 ma tqassmux 22; f’189-26; f’190-17; f’191-12; f’192-17; f’193-27. Total-121.²⁰⁸

13. ELEZZJONIJIET GENERALI 1966

(Skond it-termini tal-Kostituzzjoni l-Indipendenza)

Kamra tar-Rapprezentanti

1. Partiti Politici: Partit Nazzjonalista (PN); Malta Labour Party (MLP); Partit tal-Haddiema Nsara (PHN); Partit Kostituzzjonali Progressiv (PKP); Partit Demokratiku Nazzjonalista (PDN); Kandidati Indipendenti.
2. Data u Hinijiet ta’ l-Elezzjoni: Is-Sibt, 26, u l-Hadd, 27 ta’ Marzu: mit-8:00a.m. sa 12:00p.m. u mis-2:00p.m. sat-8:00p.m. It-Tnejn, 28 ta’ Marzu: mit-8:00a.m. sal-11:00a.m.²⁰⁹
3. Distrett Elettorali: Bhal Sezzjoni C ta’ l-Elezzjoni 1962
4. (a) Postijiet tal-Votazzjoni: Postijiet Nri 211 u 212 fl-Iskola Primarja tal-Bniet, 13, Triq Grognet; Postijiet Nri 213, 214, 215, 216 fl-Iskola Primarja tas-Subien, 12, Triq Grognet.²¹⁰
   (b) Numru ta’ Assistenti Kummissjonarji Elettorali: 18 b’kollox, 3 f’kull post.²¹¹
5. (a) Ismijiet tal-kandidati u numru ta’ voti fl-ewwel ghadd: Nutar Sammy Abela LL.D., 1761; Arthur Agius, 43; Dr. Tommy Agius Ferrante M.D., 82; Salvatore Attard, 137; Nutar Gorg Borg Olivier LL.D., Hon. D. Litt., 1579; Dr. Toninu Busuttil M.D., 14; Paul Cuschieri, 72; Charles DeBono, 65; Maj. Cowley Wosley De Piro, 23; Mose’ Fenech, 355; Ferdinand Galea, 570; Av. Leslie Grech LL.D., 54; Freddie Micallef, 1388; Av. Alfred Mifsud L.P., LL.D., 247; Speranza Derek Mifsud, 10; Tony Montanaro, 1; Dr. John Muscat, M.D., 1755; Nicola Muscat, 774; Dr. Joseph Portelli M.D., PH.C., 403; Joe C. Quattromani, 95; Nutar Alex Sciberras Trigona LL.D., 9; Carmelo Schembri, 4; Nutar Guzi Spiteri LL.D., 1366; Hon. Mabel Strickland, 214; Pio Vassallo, 67; Wenzu Vella, 81; Paul Xuereb, 2389; Guze Zammit, 631.²¹²
   (b) Voti Validi: 14,189; (c) Kwota: 2365.²¹³
6. Rapprezentanti Eletti (5): I Sur Paul Xuereb (MLP); II Sur Freddie Micallef (MLP); III Nutar Gorg Borg Olivier (PN)²¹⁴; IV Nutar Sammy Abela (PN); V Tabib John Muscat (PN).²¹⁵
7. Ghadd ta’ votanti registrati Mostin: Irgiel-1936; Nisa-2266; Total-4202. Fid-disa’ distrett kien hemm 15,792 ruh intitolati ghall-vot.²¹⁶
8. Ghadd ta’ voti li ma tqassmux: F’post Nru 211 ma tqassmux 17; f’212-45; f’213-33; f’214-32; f’215-36; f’216-38. Total-211.²¹⁷

14 ELEZZJONIJIET GENERALI 1971

(Skond it-termini tal-Kostituzzjoni ta’ l-Indipendenza)

Kamra tar-Rapprezentanti

1. Partiti Politici: Malta Labour Party (MLP); Partit Nazzjonalista (PN); Partit Kostituzzjonali Progressiv (PKP); Malta Freedom Party (MFP); Malta Lion Party (M. Lion P.).
2. Data u Hinijiet ta’ l-Elezzjoni: Is-Sibt, 12 u l-Hadd, 13 ta’ Gunju: mit-8:00a.m. sal-12:00p.m. u mis-2:00p.m. sat-8:30p.m. It-Tnejn, 14 ta’ Gunju: mit-8:00a.m. sal-11:00a.m.²¹⁸
3. Distrett Elettorali: Bhal Sezzjoni C ta’ l-Elezzjoni 1962. Dan kien wiehed minn hames distretti li f’din l-elezzjoni tellghu sitt kandidati flok hamsa minhabba li kellu ghadd kbir ta’ votanti registrati.
4. (a) Postijiet tal-Votazzjoni: Postijiet Nri 234, 235, 236, 237, 238 fl-Iskola Sekondarja tal-Gvem (Subien), 12, Triq Grognet. Postijiet Nri 239 u 240 fl-Iskola Primarja tal-Gvern tas-Subien, 13, Triq Grognet.²¹⁹
   (b) Numru ta’ Assistenti Kummissjonarji Elettorali: 21 b’kollox, 3 f’kull post tal-votazzjoni.²²⁰
5. (a) Ismijiet tal-kandidati u numru ta’ voti fl-ewwel ghadd: Nutar Sammy Abela LL.D., 1638; Nutar Gorg Borg Olivier LL.D., B. Litt. (Hon), 1434; Joseph Bugeja 62; Carm. Sandro Calleja, 69; Moses Fenech, 589; Guzi Galea, 609; Perit Lawrence Gatt A.&C.E., 1416; Alfred Micallef, 2115; Dr. Daniel Micallef B.Pharm., M.D., M.R.C.G.P. (Lond.), 1623; Perit Willy Micallef B.Sc., B.E.&A., A.&C.E., 28; Roger Mifsud, 103; Dr. John Muscat, M.D., 2219; Nicola Muscat, 386; Carmel Puglisevich, 273; Joe Carmel Quattromani, 251; Perit Carm. Lino Spiteri A.&.C.E., 549; Nutar Joseph E. Spiteri LL.D., 821; Pio Vassallo, 27; Wenzu Vella, 42; Paul Xuereb, 2315; Joseph Zammit, 247.²²¹
   (b) Voti Validi: 16,816; (c) Kwota: 2403.²²²
6. Rapprezentanti Eletti (6): I Sur Paul Xuereb (MLP); II Nutar Gorg Borg Olivier (PN);²²³ III Sur Alfred Micallef (MLP); IV Tabib John Muscat (PN); V Tabib Daniel Micallef (MLP); VI Perit Lawrence Gatt (PN).²²⁴
7. Ghadd ta’ votanti registrati Mostin: Irgiel - 2278; Nisa – 2571; Total - 4849. Fid-disa’ distrett kien hemm 17,962 ruh intitolati ghall-vot.²²⁵
8. Ghadd ta’ voti li ma tqassmux: F’post Nru 234 ma tqassmux 62; f’235-6; f’236-13; f’237-18; f’238-22; f’239-33; f’240-12. Total-166.²²⁶.

15. ELEZZJONIJIET GENERALI 1976

(Skond it-termini tal-Kostituzzjoni Repubblikana)

Kamra tar-Rapprezentanti

1. Partiti Politici: Malta Labour Party (MLP); Partit Nazzjonalista (PN); Kandidati Indipendenti.
2. Data u Hinijiet ta’ l-EIezzjoni: Il-Gimgha, 17 ta’ Settembru: mit-8:00a.m. sas-7:00p.m. Is-Sibt, 18 ta’ Settembru: mit-8:00a.m. sat-3:00p.m.²²⁷
3. Distrett Elettorali: Il-Mosta kienet taghmel parti mit-tnax-il distrett elettorali. B’kollox kien hemm tlettax-il distrett. It-tnax-il distrett kien maghmul mill-Mosta, Hal Balzan, Hal Gharghur, Naxxar, San Pawl il-Bahar u parti minn Birkirkara (Birkirkara By-Pass in-naha ta’ Ganu, Triq Censu Busuttil, Triq Domenico Cachia, Triq Dr. Zammit, Triq Ganu, Triq Guzepp Ciantar, Triq il-Kbira (Balzan), Triq Naxxar, Triq Gdida fi Triq il-Ferrovija l-Qadima, Triq Papa Gwanni XXIII, Triq Papa Piju XII u Triq Gdida fiha, Sqaq fi Triq il-Wied u Triq il-Mithna).
4. (a) Postijiet tal-Votazzjoni: Postijiet Nru 452 sa Nru 465 kollha fl-Iskola Primarja tal-Gvern, Triq Grognet,²²⁸ erbatax-il post b’kollox. Postijiet Nri 453 u 454 kienu rizervati biex iservu bhala postijiet ta’ votazzjoni specjali ghall-finijiet ta’ l-artiklu 21 (2) tal-Kap. 163 ta’ l-Ordinanza Elettorali.²²⁹
   (b) Numru ta’ Assistenti Kummissjonarji Elettorali: 42 b’kollox, 3 f’kull post.²³⁰
5. (a) Ismijiet tal-kandidati u numru ta’ voti fl-ewwel ghadd. Calcidon Agius, 1204; Gontram Borg D.Pol. (Econ.)(Oxon), 266; Dr. Paul Chetcuti Caruana M.D., 1097; George Gatt, 562; Alfred (Freddie) Micallef, 3005; Dr. Pawlu Borg Olivier M.D., 325; Alfred Bray, 57; Carm. Sandro Calleja, 90; Dr. Joe Fenech B.A.(Hons), LL.D., 645; Dr. Eddie Fenech Adami B.A., LL.D., 1733; Perit Lawrence Gatt B.Arch., A.&C.E., 3142; Pawlu Grima, 194; Joe C. Quattromani 225; Perit Carm. Lino Spiteri B.E.&A., F.R.S.H., A.M.I.P.H.E., AM.I.W.P.C, A.&C.E., 1935; Dr. Guzi Spiteri LL.D., 1155.²³¹
   (b) Voti Validi: 15,635; (c) Kwota: 2606.²³²
6. Rapprezentanti Eletti (5): I Perit Lawrence Gatt (PN) II Sur Alfred Micallef (MLP); III Dr. Eddie Fenech Adami (PN);²³³ IV Perit Carm. Lino Spiteri (PN); V Dr Paul Chetcuti Caruana (MLP).²³⁴
7. Ghadd ta’ votanti registrati Mostin Irgiel - 2994 Nisa – 3512; Total - 6306. Fit-tnax-il distrett kien hemm 16,694 ruh intitolati ghall-vot.²³⁵
8. Ghadd ta’ voti li ma tqassmux: 199.²³⁶

DEPUTATI MOST1N FL-ASSEMBLEA LEGISLATTIVA MALTIJA / KUNSILL TAL-GVERN / KAMRA TAR-RAPPREZENTANTI

• On. Walter Salomone: Kien elett fl-interessi tal-Partit Kostituzzjonali fl-1921, 1924, 1927 u 1932
• On. Tabib Anthony Schembri Adami (residenti l-Mosta): Kien elett fl-interessi tal-Malta Labour Party fl-1945 u 1947. Fl-1950 u 1951 kien elett fl-interessi tal-Boffa Labour Group.
• On. F. Apap Bologna (residenti l-Mosta). Kien elett fl-interessi tad-Democratic Action Party (DAP) fl-1947.
• On. Av. Carmelo Schembri: Kien elett fl-interessi tal-Partit Nazzjonalista fl-1950 u fl-1951
• On. Nikol Muscat: Kien elett fl-interessi tal-Partit Nazzjonalista fl-1962.
• On. Freddie Micallef: Kien elett fl-interessi tal-Malta Labour Party fl-1966, 1971 u 1976.
• On. Perit Lawrence Gatt (imwieled Burmarrad u joqghod il-Mosta): Kien elett fl-interessi tal-Partit Nazzjonalista fl-1971 u 1976.
• On. Tabib Pawlu Chetcuti Caruana: Kien elett fl-interessi tal-Malta Labour Party fl-1976.
• On. Ruzar Mizzi li kien min-naha t’isfel izda joqghod il-Mosta: Kien elett fl-1932 fl-interessi tal-Partit Nazzjonalista.

MINISTRI MOSTIN

• On. Walter Salomone (PK): Ministru tal-Biedja u Sajd bejn Awissu, 1927 u Novembru, 1929.
• Av. Carmelo Schembri (PN): Ministru ta' l-Edukazzjcni bejn Ottubru, 1952 u Dicembru, 1953.
• Tabib Anthony Schembri Adami (residenti l-Mosta): Serva bhala ministru f’Amministrazzjoni Laburista bhala Ministru tax-Xoghol bejn Novembru, 1947 u Frar, 1948, Ministru tas-Servizzi Socjali bejn Novembru, 1947 u Jannar, 1950 u Ministru tas-Sahha bejn April, 1948 u Jannar, 1950. Serva wkoll fil-Gvern ta’ Koalizzjoni maghmul mill-PN u l-BLG bhala Ministru tax-Xoghlijiet Pubblici bejn Jannar, 1950 u Settembru, 1950.
• On. Alfred Micallef (MLP): Segretarju Parlamentari fil-Ministeru tal-Kummerc, Industrija, Biedja u Turizmu; Ministru tal-Biedja u Sajd bejn l-1974 u l-1976: Ministru ta’ l-Industriji Parastatali u tal-Poplu bejn l-1976 u l-1978; mill-gdid Ministru tal-Biedja u Sajd mill-1978 -.

POSTA

Fl-1 ta’ Ottubru, 1891 kienu jinbieghu l-bolli mill-Ghassa tal-Pulizija tal-Mosta. Fl-1900 beda jintuza timbru bil-kelma MUSTA fl-Agenzija tal-Posta fl-Ghassa stess. It-timbru kien jinzamm l-Ghassa u juzah il-pustier meta jasal ir-rahal waqt li jkun jaghrael ir-ronda. Fid-9 ta’ Frar, 1956 regghet infethet il-fergha ta' l-Ufficcju tal-Posta, li kienet inghalqet fl-1921. Fethuha fi Triq il-Kungress Ewkaristiku, illum dar b'showroom tar-roti. Imbaghad haduha fic-Centru Civiku fis-6 ta’ Settembru, 1965. Hemm seba’ kaxxi ta' l-ittri madwar il-Mosta. Minn kemm ilu li fetah l-Ufficcju fl-1956 it-timbri nbidlu darbtejn, fl-1976 u fl-1979, ghax ittieklu.

Bhall-ferghat l-ohra dik tal-Mosta kellha t-timbri taghha u ghal madwar ghoxrin sena, sa l-1921, dawn it-timbri li kellhom dijametru ta’ 21 mm., kienu jgibu isem il-lokal bhala MUSTA, kif nippronunzjawh bid-djalett taghna u kif kienu jiktbu isem il-Mosta meta jirreferu, nghidu ahna, ghall-Ghassa tal-Pulizija u l-Berga tal-Gvern.²³⁷ Taht Musta konna nsibu AM jew PM biex jindikaw x’hin giet ittimbrata l-ittra. Ta’ min ighid li l-Filatelista jaf isib timbri minghajr AM jew PM ghax kienu jezistu minnhom. Imbaghad il-gurnata, xahar u l-ahhar zewg numri tas-sena li tkun.

Il-bolla taz-2d tas-sett definittiv mahrug fit-23 ta’ Jannar, 1956 hi l-aktar bolla maghrufa fost dawk li ghandhom xi konnessjoni mal-Mosta. Turi r-Rotunda taghna u kienet tintuza hafna kuljum meta r-rata tal-pustaggi lokali fil-kaz ta’ ittri maghluqa ta’ piz normali kienet 2d. Hi t-tieni bolla li l-aktar li nbieghet minn dak is-sett, li gie irtirat fis-6 ta' Jannar, 1965. Sa dakinhar inbieghu 26,460,841 minnha. Il-bolla li ghaddietha kienet dik tat-3d, li minnha nbieghu 47,582,179 u li kienet tintuza hafna mill-Maltin u l-familji tas-Servizzi Nglizi meta jibaghtu ittri bl-ajru lejn il-Gran Britannja.²³⁸

Is-sett tal-folklore li hareg fis-26 ta' Frar, 1976 fuq disinn tas-Sur Nazzareno Camilleri ntghazel bhala xempju ta’ l-ahjar arti grafika ta’ zmienna fil-ktieb annwali Modem Publicity, stampat mid-Ditta Cassel & Collier Macmillan Publishers fl-1977. Grace M. Booker fahhritu fi Stamp Collecting tas-16 ta’ Gunju, 1977, kif ghamel James Watson fl-artiklu Panorama pubblikat fi Stamp Monthly ta’ Gunju, 1976.²³⁹

Wahda miz-zewg bolol li hargu fil-5 ta’ Lulju, 1977 fis- serje Europa turi l-kappella tal-Madonna ta’ l-Isperanza. Din il-bolla giet riprodotta bil-kulur fuq il-faccata ta’ quddiem tas-Said Malta Catalogue 1978 flimkien ma’ riproduzzjonijiet ta’ bolla mahruga mill-Ordni tal-Kavallieri ta’ Malta u munita tal-25c.

Il-bolla ta’ 11c iddisinjata mit-tifla Mostija Michelle Fenech u li kienet tifforma parti mis-sett mahrug biex ifakkar is-Sena Intemazzjonali tat-Tfal 1979 (iz-zewg bolol l-ohra kienu ta’ tfal ohra) kisbet it-tieni post fil-hames edizzjoni tar-referendum Vote a Stamp. Il-voti ntbaghtu kemm minn Maltin kif ukoll minn filatelisti minn ghadd ta’ pajjizi barranin.²⁴⁰

L-iskuItur Mosti s-Sur Ganni Bonnici ilu jservi ghal bosta snin fil-bord governattiv li hu nkarigat li johrog il-bolli Maltin.

LISTI U TABELLI NRU. 7

BOLLI B’SUGGETT JEW B’RABTA MAL-MOSTA

Is-serje ta' bolol mahruga fl-1956, b'wahda minnhom ta' 2 soldi (fuq lemin) turi l-Knisja tal-Mosta.

Serje ta' bolol mahruga fl-1977, b'dik ta' 7c ta' fuq turi l-Kappella tal-Isperanza.

Serje ta' bolol ta' 26c bl-istatwi titulari tal-Assunta mahruga fl-2017, juru Santa Marija ta' H'Attard, Dingli, Ghaxaq, Gudja, Mgarr, u taht tal-Mosta, Mqabba, Qrendi, Victoria u Zebbug Ghawdex.
1. Ir-Rotunda tal-Mosta
   Valur: 2d (8m).
   Wahda minn sett ta’ 17-il bolla mahrug fit-23 ta’ Jannar, 1956 u mibjugh sas-6 ta’ Jannar, 1956 (tal-1/4d irtirata fil-15 ta’ Mejju, 1961). Inbieghu minnha 26,460,841. Kienet l-aktar wahda ipprintjata minn dan is-sett: tmien darbiet b’kollox (23/1/56; 9/2/56; 26/6/57; 26/2/58; 11/3/59; 10/5/60; 12/4/61; 3/4/62). Kienet ipprintjata minn Bradbury Wilkinson bis-sistema recess. Il-watermark: Multiple Crown and Script CA.
   
   
2. Sett dwar il-Folklor Malti, iddisinjat mis-Sur Nazzareno Camilleri
   Valuri: 1c3 (Festa tar-Rahal); 5c (L-Imnarja); 7c5 (Il-Karnival); 10c (Il-Gimgha l-Kbira).
   Is-sett inhareg fis-26 ta’ Frar, 1976. Il-bolli baqghu jinbieghu sas-26 ta’ Mejju, 1976. Bejgh: 1c3 (653,471); 5c (791,628); 7c5 (288,844); 10c (257,874). Is-sett kien ipprintjat mill-Printex Ltd., Malta, bil-process ta’ litografija. Il-watermark turi slaleb ta’ Malta.
   
   
3. Il-Knisja tal-Madonna ta’ l-Isperanza
   Valuri: 7c.
   Kienet wahda minn sett ta’ zewg bolli mahruga fil-5 ta’ Lulju, 1977 fis-sensiela Europa. Il-bolla l-ohra kellha valur ta’ 20c u kienet turi s-Salini. Il-bolli damu jinbieghu sat-30 ta’ Novembru, 1977. Il-bolla tas-7c bieghet 1,800,662. Is-sett kien ipprintjat mill-Printex Ltd, Malta, bil-process tal-litografija. Il-watermark turi slaleb Maltin.
   
   
4. Is-Sena Internazzjonali tat-Tfal (1979)
   Valuri: 2c, 7c, 11c.
   Hareg sett ta’ tliet bolli nhar it-13 ta’ Cunju, 1979. Il-bolli baqghu jinbieghu sat-28 ta’ Dicembru, 1979.
   Il-bolla tal-11c kienet iddisinjata minn Michelle Fenech ta’ disa’ snin mill-Iskola Primarja tal-Mosta Inbieghu 416,832 minnha. Is-sett kien ipprintjat mill-Printex Ltd bil-process tal-litografija. Il-watermark turi slaleb ta’ Malta.
   
   
5. Sett ta’ Restawr ta’ Monumenti Maltin.
   Valuri: 2c5 (Ipogew); 6c (Palazz Vilhena, Mdina); 8c (Cittadella, Ghawdex); 12c (Fort Saint Elmo, Valletta).
   Bejgh: 2c5: 2,049,035; 6c: 1,635,943; 8c: 1,227,084; 12c: 415,065.
   Is-sett hareg fil-15 ta’ Frar, 1980 biex ifakkar il-bidu ta’ kampanja internazzjonali, imnedija mill-UNESCO, ghar- restawr ta’ monumenti storici f’Malta u Ghawdex. Il-bolli baqghu jinbieghu sas-27 ta’ Settembru. 1980. Id-disinn ta’ l-erba’ bolli kien ibbazat fuq ritratti mehuda mid-Dipartiment ta’ l-Informazzjoni u mis-Sur J.A. Vella FRPS.
   Is-sett kien ipprintjat mill-Printex Ltd. bil-process tal-litografija. Il-watermark turi slaleb ta’ Malta.

Tajna harsa lejn il-Mosta tul dawn l-ahhar hamsin sena. Il-Mosta tbiddlet f’hafna affarijiet. Tbiddlet ghax zdiedu, u jidher li ser ikomplu jizdiedu b’rata mghaggla, id-djar, li hadu post hafna mill-ghelieqi li kellna. Tbiddlet ghax rat hafna minn hutna Maltin jigu jghixu fostna fil-bini l-gdid li sar. Sar hawn kumditajiet li ssibhom fic-centri urbanistici ewlenin ta’ Malta. Izda zgur li l-karattru Mosti baqa’ sod u fidil lejn l-isbah u l-ghezez drawwiet qaddisa li ghaddewlna missirijietna tant li l-eminenza Tieghu l-Kardinal Corrado Ursi, Arcisqof ta’ Napli, f’diskors elokwenti u storiku li ghamel nhar Santa Marija 1975 fil-kazin tas-Socjeta Filarmonika Nicolo Isouard stqarr: “Io ho tanto goduto a rivedere questa popolazione cosi calda. Non ero estraneo a tanta gente, nè loro erano estranei a me, per chè avevamo stretto un patto di amore, e questo patto lo abbiamo ancora mantenuto e, avendo io baciato quasi tutti i bambini di Mosta, allora io mi sono gia legato alle future generazioni”.²⁴¹

Dan il-kliem rega’ twettaq mill-istess Kardinal meta l-Kap ta’ l-Istat ta’ Malta zar Napli fis-Sajf ta’ l-1977. Il-Kardinal stqarrlu li ghandu mhabba kbira ghal Malta li, kif qal, zar diversi drabi. Dawn iz-zjarat kienu fl-1971, meta gie ghall-festi tac-centinarju tal-Konsagrazzjoni tal-Knisja, u fl-1975, meta ippresieda gheluq il-festi kbar ta’ l-Inkurunazzjoni tal-Madonna Assunta fil-Mosta.²⁴²

Kemm ghall-karattru, kemm ghall-facilitajiet li toffri l-Mosta u kemm ukoll ghall-qadgha gejografika centrali taghha, hafna jqisuha bhala “Il-Belt Kapitali tat-Tramuntana ta’ Malta.” Espressjoni li smajnieha kemm-il darba minn fomm nies kolti u ta’ l-affari taghhom u li zgur li jaqblu maghha l-kotra tal-Maltin.

Inhallu f’idejn artikolista tal-gazzetta The Times²⁴³ li kiteb hekk: “Mosta has for long been a centre of attraction both to tourists and locals who appreciate Malta in its different aspects. Whether it’s history, art treasures, the magnificent Rotunda, an up-to-date shopping centre, newly built areas merging with narrow streets and tranquil rural surroundings, Mosta has it all!” Fl-istess pagni l-Mosta giet deskritta bhala “this pleasant town in the heart of Malta.”

Xieraq li ahna l-Mostin nghozzu l-patrimonju ghaziz li hallewlna ta’ qabilna, l-ewwel u fuq kollox il-wirt religjuz Nisrani u Kattoliku u l-imhabba lejn Ommna Marija Santissima, biex ahna nghadduhom lill-generazzjonijiet li telghin u li ser ikunu huma li jahdmu bis-shih biex ifakkru s-sitt mitt anniversarju tat-twaqqif tal-Mosta²⁴⁴ erbghin sena ohra. Ha tkun it-Tama f’Alla, mottiv imnaqqax fl-arma taghna, il-principju li jriegi lilna u lil ta’ warajna.

Riferenzi (ta' ZIEDA XV migbura kollha flimkien)

1. 1930.
2. ll-Mosta Gnien, Dun Pawl Buhagiar, Il-Mosta, Nru. 85, Mejju/ Gunju, 1979, p. 10. Mons. Mallia kien mill-Gudja.
3. Spes alit ruricolam - It-tama tghajjex lill-bidwi. Dan hu l-motto tal-Mosta. Il-Mostin m'ghadhomx bdiewa kif kienu zmien it-Tieni Gwerra Dinjija jew ftit qabel izda l-valuri morali u spiritwali ta' l-antenati taghna ghadhom hajjin u jiddeterminaw il-mod kif inghixu bhala cittadini tajba.
4. Il-Hajja, 28 ta' April, 1980, p. 1.
5. Kemm familji tal-forza ta' l-ajru Ngliza (RAF) li kellhom il-kapijiet taghhom jahdmu fl-istazzjon ta' l-ajru ta' Ta' Qali kif ukoll dawk li kienu jahdmu mal-Flotta Ngliza.
6. Wiehed josserva li sal-1930 kien ghad hawn ghadd ta' toroq minghajr isem.
7. Illum, 1980, ghad fadal ftit qasab ta' ghalqa ckejkna mahduma li jifred l-ahhar dar ta' Triq il-Kungress Ewkaristiku mid-dar li tifforma parti minn Triq Valletta fuq ix-xellug int u hiereg mill-Mosta fid-direzzjoni tal-Belt. Din id-dar u xi tnejn magenbha kienu l-unici djar fi Triq Valletta sal-bidu tas-snin sittin.
8. Ir Rotunda tal-Mosta, "a permanent mark on the Maltes landscape." "The Fascinating Personality of Giorgio Grognet," Dominic Cutajar, The Times, 25th April, 1980, p. 8.
9. L-ismijiet tat-toroq hadniehom mir-Registru Elettorali, Suppliment tal-Gazzetta tal-Gvern ta' Malta, Nru. 13,726 tat-30 ta' April, 1980. It-tul ta' kull triq inqisuh bejn wiehed u iehor u nfissruh bis-sistema metrika (m – metru).
10. Taz-Zokrija, bhall-Bidnija, xi partijiet ta' Ta' Qali u l-Bidnija, huma deskritti bhala "limiti tal-Mosta" fir-Reglstru Elettorali li semmejna.
11. L-izjed l-inhawi ta' Triq Gafa u San Tumas u partijiet sostanzjali ta' Triq il-Kostituzzjoni rispettivament.
12. Il-bdiewa ta' dan ir-regjun kellhom postijiet ohra fejn jiehdu l-prodotti taghhom, kulhadd kif kien imdorri jaghmel ghand il-pitkal tieghu. Insemmu l-pitkali tar-Rabat u ta' Birkirkara li maghhom kienu jridu jikkompetu l-pitkali Mostin.
13. Kienu jghajtu: "Ram u hadid, min ghandu?"
14. L-gbajta ta' dawn kienet bejn wiehed u iehor: "Imqassijiet u skieken, min isinn?"
15. Kienu jigu ghadd ta' nisa jbighu l-kappar L-aktar maghrufin kienu ta' Haz-Zabbar. L-aghjat taghhom: "Kapparija l-kejla, min jiehu kejla?" u "Kappara ghall-kappar."
16. L-ghajta tipika: "Helwin ghar-ravjul."
17. L-isfinec kienu ghamliet ta' ghagina maghmulin irqiq irqiq jixbhu l-cornflakes li nixtru fil-pakketti.
18. "Figorini belli!"
19. Il-fieri nqatghu habta tas-sena 1960.
20. "Drapp u harir, drapp u harir, fin u rhis."
21. Ara x'kiteb Dun Guzepp Farrugia miz-Zurrieq fi Il-Habib, 8 ta' April, 1913, u Antologija ta' Proza Maltija, L-Ewwel Volum, Guze Aquilina, p. 80. Dwar il-purcissjoni ta' San Girgor nixtiequ nghidu li, skont l-istorja ta' Malta ta' P. P. Castagna (it-tieni darba, Appendix, 1890), il-parrocca tal-Mosta kienet timxi fit-tlettax-il post minn hamsa u tletin. Eqdem ma tkun il-parrocca, aktar kienet tkun minn ta' l-ahhar li timxi fil-purcissjoni. Hekk il-parrocca tal-Katidral ta' l-Imdina, l-eqdem wahda, kienet timxi l-ahhar. Il-fratellanzi kienu jimxu wara l-parrocci. Il-purcissjoni bil-parrocci, fratellanzi, patrijiet, seminaristi, kleru u kanonci l-ahhar li saret fl-1925 bhala rizultat ta' digriet tal-Isqof Dom Mawru Caruana datat 22 ta' Frar, 1926.
22. Ara Census of Agriculture and Fisheries 1976-77 u Census of Agriculture 1977-78. Irridu nosservaw li l-haddiema fis-settur agrikolu ma' Malta kollha li ma wegbux ghall-kwestjonarji tac-censimenti fis-sentejn imsemmija kienu jirraprezentaw 4.17% u 4.01% rispettivament (Census of Agriculture, 1977-78, p. xii). Il-haddiema fis-settur tas-sajd ma' Malta kollha li ma wegbux fic-censiment ta' l-1976-77 kienu jammontaw ghal 11% meta tnaqqas hamsin avviz li ma tqassmux minhabba li x'uhud zarmaw u ohrajn ma waslillhomx l-avviz (Census of Agriculture and Fisheries, 1976-77, p. xvii).
23. Qeghdin naghtu figuri sew tar-rgiel kif ukoll tan-nisa li jahdmu fil-biedja biex nuru x'xorta ta' rabta fadlilhom il-Mostin ma' settur ekonomiku li darba kien wiehed mill-pedamenti ewlenin tal-hajja socjali Mostija.
24. Idem.
25. Mill-A sal-E u l-G u l-H jirreferu ghall-Mosta biss.
26. Il-presepju rebah l-ewwel premju tieghu fil-kompetizjoni tal-1979 meta ha t-tielet premju.
27. Il-Mosta, Nru. 88, Novembru-Dicembru, 1979, p. 4.
28. Il-Mosta, Nru. 6, Frar-Marzu, 1966, p. 2.
29. Il-Mosta, Nru. 36. Frar-Marzu, 1971, p. 2.
30. Idem.
31. Idem.
32. Idem.
33. Ta' min ighid li fil-parrocca taghna jkun hemm armati u mzejna zewg altari ohra ghall-adorazzjoni ta' Gesu Sagramentat: wiehed fil-kappella tas-Sorijiet Agostinjani u iehor fil-kappella tas-Sorijiet Frangiskani. Ara Il-Mosta, Nru. 89, Jannar-Frar-Marzu, 1980, p. 4.
34. Mill 1970 'l hawn. Nirringrazzjaw lil Mons. Joseph Lupi, Segretarju Djocezan, ta' din l-ittra li baghtilna datata 6 ta' Gunju 1981: "L-ahhar sena li fiha hawn Malta l-funzjoni ta' Sibt il-Ghid saret is-Sibt fil-ghodu kienet is-sena 1955. Fis-sena 1956 sar obbligatorju ir-rit il-gdid tat-Tlitt Ijiem tal-Ghid (i.e. minn Hamis ix-Xirka fil-ghaxija sa Hadd il-Ghid); minn din is-sena c-celebrazzjonijet tal-Vgili ta' l-Ghid bdiet issir fl-10:30p.m. Fis-sena 1970, fil-bidu tar-Randan hareg ir-rit il-gdid definittiv tat-Tlitt Ijiem tal-Ghid, u hawn Malta beda jintuza dik is-sena stess. Mis-sena 1970 inghata l-permess li l-funzjoni tal-Vgili tkun tista' tibda qabel 10:30p.m., izda mhux aktar kmieni mit-8:00p.m."
35. Van bil-loudspeakers.
36. Barra t-Tradiment ta' Kristu (1963), xoghol Glormu Dingli tar-Rabat ta' Malta, u l-Monument (1924), li l-urna tieghu skolpieha Antonio Agius mill-Birgu filwaqt li l-istatwarju Ghawdxi l-Kav. Wistin Camilleri ghamillu l-korp ta' Kristu Mejjet, l-erba' angli tal-kantunieri u dawk ta' fuq il-kuruna. Il-vara tad-Duluri (1919) jidher li hi kaz ghaliha ghax l-istatwa tal-Madonna ghamilha Karlu Darmanin imma San Gwann x'aktarx sar mil-lavrant tieghu u mhux minnu.
37. The Sunday Times, 23 December, 1979, Supplement XIV; Il-Mosta, Nru. 90, April-Mejju-Gunju 1980, p. 2.
38. Il-Mosta, Nru. 89, Jannar-Frar-Marru, 1980, p. 3.
39. Idem.
40. Il-Mosta, Nru. 3I, April-Mejju, 1970, p. 4.
41. F'dawn l-ghaxar snin kien hemm drabi meta ntuza wkoll il-Germaniz.
42. Il-Mosta, Nru. 37, April-Mejju, 1971, p. 1.
43. Il-Mosta, Nru. 37, April-Mejju, 1971, p. 4.
44. Il-Mosta, Nru. 25. Aprtl-Mejju, 1969, p. 5.
45. Il-Mosta, Nru. 31. April-Mejju, 1970, p. 4.
46. Kellna zewg tragedji tan-nar. L-ewwel wahda grat fl-1933 u kien hemm vittma wahda, Guzeppi Camilleri ta' 48 sena. Miet il-Hamis, 23 ta' Marzu, 1933 fl-Isptar Centrali, il-Furjana, illum id-depot tal-Pulizija. Il-kamra taret qabel u minn x'uhud smajna li t-tragedja grat il-Hadd, ma nafux hux ta' qabel. Mill-gazzetti ta' dak iz-zmien ma stajniex naqbdu tarf. Nirringrazzjaw lil Dun Reggie Magri u lis-Sur Cikku Sammut ta' l-ghajnuna li tawna fit-tiftix taghna fil-kaz ta' din l-ewwel tragedja. It-tieni grat il-Gimgha, 6 ta' Gunju, 1958, meta l-istess kamra f'Ta Mlit taret u halliet zewg vittmi – Toni Sant, li miet dakinhar stess l-isptar San Luqa, u Fidiel Camilleri, li miet gimgha wara. Kienu garrbu xi griehi zghar Pawlu Sant u Joseph Mangion, it-tnejn ukoll mill-Mosta. Ara wkoll The Sunday Times of Malta, June, 8, 1958, p. 3.
47. Il-kliem ta' dawn il-gassijiet kien ASSUMPTA EST MARIA qabel ma saret id-domma ta' l-Assunzjoni tal-Madonna (1 ta' Novembru, 1950). Wara d-domma l-kliem sar REGINA IN COELUM ASSUMPTA. Nirringrazzjaw ukoll lil Mons. Dun Salv Sammut li qalilna li dawn il-gassijiet bdew jaghmluhom cirka 1921. Illum inqatghu.
48. Minn dak iz-zmien 'I hawn l-istilel gieli ntuzaw u gieli le.
49. Ma stajniex nikkonfenmaw jekk sarx marc fit-30 ta' Lulju, 1976. Fil-programm tal-Festi ta' Barra 1976 ma jidhirx.
50. Il-Mosta, Nru. 75, Awissu-Settembru, 1977, p. 7.
51. Ikun hemm 'il fuq minn disghin bukkett.
52. Espressjoni li nisimghuha ta' spiss minn fomm il-barranin.
53. Din it-tradizzjoni bdiet habta ta' l-1972.
54. Ir-rotta tal-purcissjoni talterna minn sena ghal ohra: darba tghaddi min-naha ta' l-erba' hwienet u darba min-naha ta' Santa Margarita.
55. Barra l-purcissjonijiet li johorgu mill-knisja arcipretali hemm purcissjonijiet ohra bhal: purcissjoni tal-festa tal-Qalb ta' Gesu ta' l-Oratorju u San Domenico Savio. It-tfal li jersqu ghall-Ewwel Tqarbina jkollhom il-purcissjoni mic-centri tad-duttrina taghhom ghall-knisja arcipretali. Il-kwindicina ta' Santa Marija tibda b'purcissjoni mill-Oratorju "Qalb ta' Gesu" ghall-parrocca. L-istess ighodd ghall-purcissjoni ta' Ras ir-Randan.
56. ll-kbar bdew b'erbgha fl-1970. ll-persunaggi bibblici kienu Pilatu, Erodi, Anna u Qajfa. Ara Il-Mosta, Nru. 37, April-Mejju, 1971, p. 1 u Il-Mosta, Nru. 56, Gunju-Lulju, 1974, p. 7.
57. It-tqarbin fil-gnub isir fil-festi kmandati fil-quddies l-aktar iffrekwentat.
58. Il-Mosta, Nru. 30, Frar-Marzu, 1970, p. 5.
59. Il-Mosta, Nru. 30, Frar-Marzu, 1970, p. 5.
60. Il-Mosta, Nru. 9, Awissu-Settembru, 1967, p. 4.
61. Din il-procedura zgur kienet ghadha tezisti fl-1969, skont kif jidher f'pagna 2 ta' Il-Mosta, Nru. 26, Gunju-Lulju, 1969.
62. Il-Mosta, Nru. 54, Frar-Marzu, 1974, p. 2.
63. Din il-quddiesa ta' kuljum fost il-gimgha bdiet issir mit-2 ta' Gunju, 1980. Il-hin iffissat ghaliha hu s-7:15p.m. B'hekk jinqdew b'mod partikulari r-residenti tas-Saghjtar.
64. Il-Mosta, Nru. 54, Frar-Marzu, 1974, p. 2.
65. L-ewwel darba li saret kien nhar it-12 ta' Jannar, 1979.
66. Il-Mosta, Nru 85, Mejju-Gunju, 1979, pp. 1, 4.
67. Il-Mosta, Nru 2, Gunju-Lulju, 1965, p. 4, u Nru. 3, Awissu-Settembru, 1965, p. 2.
68. Il-Mosta, Nru 88, Novembru-Dicembru, 1979, p. 15.
69. Wahda bejn il-31 ta' Mejju u t-13 ta' Gunju, 1965. Ara Il-Mosta,. Nru. 3, Awissu-Settembru, 1965, p. 2. L-ohra bejn l-20 ta' Novembru u l-1 ta' Dicembru, 1978. Ara Il-Mosta, Nru 82, Novembru-Dicembru, 1978, p. 3.
70. Il-Mosta, Nru 8, Gunju-Lulju, 1966, p. 1.
71. Il-Mosta, Nru 35, Dicembru, 1970-Jannar 1971, avviz.
72. Kien sar wiehed iehor fl-1930. Kien it-tielet wiehed li sar Malta.
73. Il-Mosta, Nru. 81, Settembru-Ottubru, 1978, p. 10.
74. Id-Dar Mount St. Joseph infethet ufficjalment minn Mons. Arcisqof Mikiel Gonzi fl-20 ta' Dicembru, 1964. Il-Mosta, Nru 61, April-Mejju, 1975, p. 12.
75. Il-Mosta, Nru 89, Jannar-Frar-Marzu, 1980. p. 12.
76. Is-Sur Hannibal Scicluna (illum Sir) kien dik il-habta jinsisti dwar il-potenzjal ta' Malta bhala centru turistiku, imqar jekk sab min iwaqqghu ghac-cajt. ll-Furjana, Jannar-Marzu, 1980.
77. Fis-suppliment The Times of Malta tal-gazzetta Progress tal-Gimgha, 23 ta' Frar, 1923, p. 3, il-korrispondent tal-kolonna ahbarijiet qal li kulhadd mar tajjeb mat-turisti li gew mal-vapur Meteor ghax hallew hafna flus.
78. Malta Handbook, August, 1981, p. 75.
79. Ibid.
80. Lulju, 1980.
81. Il-Mosta, Nru 21, Awissu-Settembru, 1968, p. 8.
82. Il-Hajja, 23 ta’ April, 1980, p. 1.
83. Il-Mosta, Nru. 68, Gunju-Lulju, 1976, p. 9.
84. Il-Mosta, Nru 66, Frar-Marzu, 1976, p. 9.
85. Il-Mosta, Nru 57, Awissu-Settembru, 1974, p. 12.
86. Il-Mosta, Nru 60, Frar-Marzu, 1975, p. 12.
87. X’Ighid il-Malti, p. 129.
88. Il-Mosta, Nru. 5, Dicembru-Jannar, 1966, p. 1.
89. Education Statistics 1978-79
90. Il-Mosta, Nru. 79, April-Mejju-Gunju, 1978, p. 10.
91. Annual Abstract of Statistics, 1979, p. 65.
92. Malta Government Gazette (MGG), 9th September 1921, p. 802.
93. Ibid. u MGG, 13th October, 1921, p. 907.
94. MGG, 13th October, 1921, p. 907.
95. MGG, 24th October, 1921, p. 964.
96. Ibid.
97. Ibid.
98. MGG, 9th September, 1921, pp. 756-758. lnteressanti li l-Bidnija kienet taghmel parti mill-Mosta ghall-finijiet elettoralli.
99. MGG, 4th October, 1921, pp 877, 882 , 886.
100. MGG, 27th August, 1921, p. 656.
101. MGG, 1st October, 1921, p 872.
102. MGG, 13th October, 1921, p 910.
103. Ibid.
104. MGG, 27th August, 1921, p. 656.
105. MGG, 21st September, 1921, pp 832, 833.
106. MGG, 5th June, 1924, p. 601.
107. MGG, 6th August, 1924, pp. 752-753.
108. Ibid.
109. Fl-1924 irrizenja ghax lahaq imhallef. Minfloku tela l-Profs. G. Ullo Xuereb, 30 ta’ Ottubru, 1924, MGG, 31st October 1924, p. 982.
110. Tela’ minn zewg distretti. Ceda dan id-distrett u minfloku tela l-Av. J. Bugeja, 11 ta’ Awissu, 1924.
111. MGG, 6th August, 1924, pp. 752-753.
112. MGG, 28th February, 1924, pp 254-256.
113. MGG, 23rd May, 1924, pp. 514, 560, 566, 572.
114. MGG, 2nd August, 1927, p. 622B
115. Iz-zmien tal-votazzjoni gie estii. MGG, 8th August, 1927, p. 651.
116. MGG, 2nd August, 1927, p. 622E.
117. MGG, 18th August, 1927, pp 686-687.
118. Ibid. pp. 676-692.
119. MGG, Ibid. pp. 686-687.
120. MGG, Supplement Nru XLV, 29th April, 1927, pp. 470-472.
121. MGG, 23rd July, 1927, pp. 567, 577, 581, 588.
122. MGG, 14th April, 1927, Supplement Nru XXX, p. 255.
123. MGG, 2nd August, 1927, p. 622E.
124. MGG, 18th August, 1927, p. 675.
125. Ibid.
126. Ibid.
127. MGG, Supplement Nru XXX, 14th April, 1927, p. 257.
128. MGG, 23rd July, 1927, p. 563.
129. MGG, 7th June, 1932, p. 535; MGG, 12th June 1932, p. 571.
130. MGG, 7th June, 1932.
131. Ibid.
132. MGG, 18th June, 1932, pp. 604-605.
133. MGG, 18th June, 1932, pp. 594-609.
134. Ibid, pp. 604-605.
135. Maghdudin minn MGG, Supplement Nru XXXVII, 9th April, 1932, pp. 937-942.
136. MGG, 25th May, 1932, pp. 470-482.
137. MGG, 5th February, 1932, Supplement Nru IV, p. 63.
138. Tela’ wkoll fl-Assembleja Legislattiva u ceda postu fis-Senat. Floku gie elett il-Maggur Dr J. Gatt, 10 ta’ Novembru, 1932.
139. MGG, 18th June, 1932, pp. 592-593.
140. Ibid.
141. Ibid.
142. MGG, Supplement Nru IV, 5th February, 1932, pp. 71-72.
143. MGG, 25th May, 1932, pp. 458-462.
144. MGG, 4th July, 1939, p. 879.
145. MGG, 17th July, 1939, pp. 938-941.
146. MGG, 17th July, 1939, p. 939.
147. Ibid.
148. MGG, 28th July, 1939, pp. 1030-1031.
149. Ibid.
150. Ibid.
151. MGG, Supplement Nru LXXXII, 30th June, 1939, pp. LV-LXI.
152. MGG, 18th July, 1935, p. 969.
153. MGG, Supplement Nru LVII, 9th May, 1939, p. 513.
154. Ma stajniex naghtu taghrif dwar l-ghadd ta’ votanti Mostm minhabba cirkostanzi li ma jiddependux minna.
155. MGG, 30th September, 1947, p. 1130.
156. MGG, 7th November, 1947, pp. 1378 - 1393.
157. MGG, 30th September, 1947, p. 1135.
158. MGG, 17th October, 1947, p. 1221.
159. MGG, 7th November, 1947, pp. 1390 – 1391.
160. Ibid. pp. 1378 - 1393.
161. Ibid. pp. 1390 - 1391.
162. Minhabba cirkostanzi li ma jiddependux minna ma stajniex naghtu t-taghrif mehtieg.
163. MGG, 20th October, 1947, p. 1268.
164. MGG, 27th July, 1950, p. 691.
165. Ibid. p. 696.
166. MGG, 22nd August, 1950, p. 874.
167. MGG, 15th September, 1950, p. 993.
168. MGG, 15th September, 1950, pp. 992 - 993.
169. Ibid.
170. MGG, Supplement Nru XXXIII, 30th October 1951, pp.LXV – LXXXIV.
171. MGG, 17th August, 1950, pp. 840 - 842.
172. MGG, 3rd April, 1951, p. 353.
173. MGG, 25th April, 1951, p. 557.
174. MGG, 17th May, 1951, p. 674.
175. MGG, 21st May, 1951, p. 691.
176. Irrizenja fl-1952. Gie elett minfloku s-Sur F. Bezzina Wettinger fit-12 ta’ Jannar, 1953.
177. Peress li tela’ minn zewg distretti, ceda dan id-distrett. Postu hadu s-Sur Mike Pulis, 16 ta’ Gunju, 1951.
178. MGG, 17th May, 1951, p. 674.
179. MGG, Supplement Nru XXXIII, pp. LXIII – LXXXII.
180. MGG, 14th April, 1951, pp. 487 - 489.
181. MGG, 10th November, 1953, p. 1389.
182. Ibid. p. 1394.
183. MGG, 7th December, 1953, pp. 1592 - 1593
184. MGG, 23rd December, 1953, p. 1677.
185. Ibid. pp. 1672 - 1678.
186. Tela’ minn zewg distretti u ceda dan id-disrett. Postu hadu s-Sur K. Agius, 7 ta’ Jannar, 1954.
187. Tela' minn zewg distretti. Ceda dan ld-distrett u gie elett floku l-Av. G. Attard Montalto, 7 ta’ Jannar, 1954.
188. MGG, 23rd December, 1953, p. 1677.
189. MGG, Supplement Nru. LXII, 16th October, 1953, pp. LXIV – LXXXIII.
190. MGG, 26th November, 1953, pp. 1534 - 35.
191. MGG, 12th January, 1955, pp. 46 - 47.
192. MGG, 19th February, 1955, p. 318.
193. MGG, 10th March, 1955, p. 419.
194. Ibid. pp. 413 - 420.
195. Tela’ minn zewg distretti u ceda dan id-distrett. Floku tela s-Sur K. Agius, 18 ta’ Marzu, 1955.
196. MGG, 16th March, 1955, p. 419.
197. MGG, Supplement Nru. CXXV, 28th October, 1955, pp. LXIV - LXXIV.
198. MGG, 2nd February, 1955, pp. 208 - 209.
199. MGG, 19th January, 1962, p. 115.
200. MGG, 3rd March, 1962, p. 593.
201. MGG, 19th January, 1962, p. 125.
202. MGG, 9th February, 1962, pp. 421 - 422.
203. MGG, 3rd March, 1962, p. 593.
204. Ibid. pp. 585 - 594.
205. Irrizenja fl-1966. Fl-elezzjoni kazwali tela s-Sur C. Sapiano, 26 ta’ Jannar, 1966.
206. MGG, 3rd March, 1962, p. 593.
207. MGG, Supplement, Registru Elettorali, 14th December, 1961, pp. XXI - XLI u I - LXXXVII rispettivament tal-kopja tad-disa’ distrett.
208. MGG, 1st February, 1962, pp. 315- 317. N.B. Uhud min-nies ma tqassmilhomx l-avviz tal-vot ghax, inghidu ahna, ma kenux id-dar. Ghalhekk kien hemm min mar jiehu l-avviz tal-vot mill-Ufficcju tal-Kummissjoni Elettorali, 1, Triq il-Mithna, Valletta.
209. MGG, 25 ta’ Frar, 1966, p. 533.
210. Ibid. p. 561.
211. MGG, 18 ta’ Marzu, 1966, p. 999.
212. MGG, 9 ta’ April, 1966, p. 1171.
213. Ibid. pp. 1163 - 1172.
214. Tela’ minn zewg distretti u ceda dan id-distrett. Floku lahaq is-Sur F. Galea, 18 ta’ April, 1966.
215. MGG, 9 ta’ April, 1966, p. 1171.
216. Registru Elettorali, Supplement tal-MGG, Nru 11954, 31 ta’ Ottubru, 1966, pp. XXI - XLI u I - LXXXVII rispettivament tal-kopja tad-disa’ distrett.
217. MGG, 12 ta’ Marzu, 1966, pp. 894 - 897. Ara wkoll nota 208.
218. MGG, 11 ta’ Mejju, 1971, p. 1375.
219. Ibid. p. 1384.
220. MGG, 5 ta’ Gunju, 1971, pp. 1762 - 63.
221. MGG, 26 ta’ Gunju, 1971, p. 1975.
222. Ibid., pp. 1967 - 1976.
223. Tela’ minn zewg distretti u ceda dan id-distrett. Floku tela l-Perit C.L. Spiteri, 15 ta’ Lulju, 1971.
224. MGG, 26 ta’ Gunju, 1971, p. 1975.
225. Registru Elettorali, Supplement tal-MGG, Nru 12,606, 30 ta' Ottubru, 1971, pp. 22 - 46 u 1 - 96 rispettivament tal-kopja tad-disa’ distrett.
226. MGG, 26 ta’ Mejju, 1971, pp. 1598 - 1600. Ara wkoll nota 208.
227. MGG, 19 ta’ Awissu, 1976, p. 2541.
228. MGG, 3 ta’ Settembru, 1976, pp. 2875 - 2877 u MGG, 11 ta’ Settembru, 1976, p. 3027.
229. MGG, 19 ta’ Awissu, 1976, p. 2551.
230. MGG, 11 ta’ Settembru, 1976, pp. 3027 - 3028.
231. Rizultat tal-Votazzjoni, 21 ta’ Settembru, 1976.
232. Ibid.
233. Tela’ minn zewg distretti u ceda dan id-distrett. Floku tela' Dr. Pawlu Borg Olivier, 9 ta’ Ottubru, 1976. MGG, 11 ta' Ottubru, 1976, pp. 3300 - 3301.
234. Rizultat tal-Votazzjoni, 21 ta’ Settembru, 1976.
235. Registru Elettorali, Supplement tal-MGG, Nru 13,292, 28 ta’ Ottubru, 1976, pp. 28 - 60 u 1 - 93 rispettivament tal-kopja tat-tnax-il distrett.
236. MGG, 3 ta’ Settembru, 1976, pp. 2875 - 2877.
237. Ara l-Gazzetta tal-Gvem ta’ dak z-zmien.
238. Il-Mosta, Nru 78, Frar-Marzu, 1978, p. 3.
239. Il-Mosta, Nru 76, Ottubru-Novembru, 1977, p. 7.
240. Il-Mosta, Nru 91, Lulju-Awissu, 1980, p. 2.
241. “Jien hadt pjacir hafna li nerga’ nara din il-popolazzjoni hekk herqana. La jien u lanqas hi ma konna barranm ghal xulxin, ghax konna diga ghamilna patt ta’ mhabba lejn xulxin, u dan il-patt ergajna zammejnieh, u, wara li bist kwazi t-tfal kollha tal-Mosta, ghalhekk jiena issa marbut mal-generazzjonijiet ta' Mostin li ghad jigu.” (Tifkira tal-Festi ta’ l-Inkurunazzjoni, Il-Mosta, 10 ta' Awissu, 1975, ktejjeb ta’ erbgha u sittin faccata mahrug mill-Parrocca, kitba u pubblikazzjoni tal-gazzetta Il-Mosta).
242. Il-Mosta, Nru 76, Ottubru-Novembru, 1977, p. 7.
243. The Times, Supplement, October 19, 1980, p. 1.
244. It-taghrif li jezisti s’issa jindika li l-Mosta ga kienet tezisti fl-1420.

Kapitli ohra mill-ktieb

• Taqsima: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15
• Zieda: I, II, III, IV, V, VI, VII, VIII, IX, X, XI, XII, XIII, XIV, (XV), XVI, XVII